ECONOMICS (49)
- सर्व प्रश्न सोडविणे अनिवार्य आहे.
- आवश्यक त्या ठिकाणी कोष्टके / आकृत्या काढा.
- उजव्या बाजूचे अंक प्रश्नांचे पूर्ण गुण दर्शवितात.
- सर्व मुख्य प्रश्नांची उत्तरे नवीन पानांवर लिहावीत.
(i) आर्थिक शक्तीचे पाठबळ असलेली इच्छा.
(ii) मागणीनुसार पैसे काढल्या जाणाऱ्या ठेवी.
(iii) उत्पादन प्रक्रियेमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या भांडवली वस्तूंची होणारी झीज.
(iv) किमतीतील शेकडा बदलाच्या प्रमाणाइतकीच वस्तूच्या मागणीत शेकडा बदल घडवणारी लवचिकता.
(v) विशिष्ट कालावधीतील देशाच्या आयात व निर्यात मूल्यातील फरक.
Economics Board Questions with Solution
- Economics - March 2025 - English Medium View Answer Key
- Economics - March 2025 - Marathi Medium View Answer Key
- Economics - March 2025 - Hindi Medium View Answer Key
- Economics - July 2025 - English Medium View Answer Key
- Economics - July 2025 - Marathi Medium View Answer Key
- Economics - March 2024 - English Medium View Answer Key
- Economics - March 2024 - Marathi Medium Download QP Answer Key
- Economics - March 2024 - Hindi Medium View Answer Key
- Economics - July 2024 - English Medium View Answer Key
- Economics - March 2023 - English Medium View Answer Key
- Economics - March 2023 - Marathi Medium View Answer Key
- Economics - July 2023 - English Medium View Answer Key
- Economics - March 2022 - English Medium View Answer Key
- Economics - March 2022 - Marathi Medium View Answer Key
- Economics - July 2022 - English Medium View Answer Key
- Economics - October 2021 - English Medium View Answer Key
- Economics - March 2020 View
- Economics - March 2014 View
- Economics - October 2014 View
- Economics - March 2015 View
- Economics - July 2015 View
- Economics - March 2016 View
- Economics - July 2016 View
- Economics - March 2017 View
- Economics - July 2017 View
- Economics - March 2018 View
- Economics - July 2018 View
- Economics - March 2019 View
(i) अंतर्गत व्यापार : गृह व्यापार : : आंतरराष्ट्रीय व्यापार :
(ii) भिन्न किंमत : : : एकच किंमत : पूर्ण स्पर्धा
*येथे 'मक्तेदारीयुक्त स्पर्धा' अधिक योग्य आहे कारण ते पूर्ण स्पर्धेच्या विरोधात बाजार रचनेचे वैशिष्ट्य आहे.
(iii) : मध्यवर्ती बँक : : SBI : व्यापारी बँक
(iv) उत्पादन पद्धत : : : उत्पन्न पद्धत : घटक पद्धती
(v) आर्थिक तेजीचा कालखंड : शिल्लकीचे अंदाजपत्रक : : आर्थिक मंदीचा कालखंड :
(i) टिकाऊ वस्तू : फर्निचर, कपाट, धुलाई यंत्र, मासे
(ii) खर्च संकल्पना : एकूण खर्च, सरासरी खर्च, सीमांत खर्च, विक्री खर्च
(iii) कायदेशीर मक्तेदारी : पेटंट, ओपेक, स्वामित्व अधिकार, बोधचिन्ह
(iv) आर्थिक कल्याणाचे सिद्धांत : उत्पन्न व रोजगार सिद्धांत, उत्पादन क्षेत्रातील कार्यक्षमता, उपभोग क्षेत्रातील कार्यक्षमता, एकूण आर्थिक कार्यक्षमता
(v) मागणी नियमाचे अपवाद : गिफेनचा विरोधाभास, प्रतिष्ठेच्या वस्तू, किंमतीचा आभास, श्रमाचा पुरवठा
(i) सूक्ष्म अर्थशास्त्र व स्थूल अर्थशास्त्र या संज्ञांचा वापर करणारे नॉर्वेतियन अर्थशास्त्रज्ञ -------
- (अ) ॲडम स्मिथ
- (ब) जे.एम. केन्स
- (क) जे.बी.से.
- (ड) रॅग्नर फ्रिश
(ii) जेव्हा पुरवठा वक्र वरच्या दिशेने जातो तेव्हा त्याचा असणारा उतार ------- असतो.
- (अ) धनात्मक
- (ब) ऋणात्मक
- (क) प्रथम धनात्मक नंतर ऋणात्मक
- (ड) शून्य
(iii) किंमत निर्देशांकाचा उपयोग -------
- (अ) वस्तूंच्या किमतीतील सामान्य बदलाचे मापन करण्यासाठी
- (ब) भौगोलिक साधन म्हणून
- (क) हवेच्या दाबाचे मोजमाप करण्यासाठी
- (ड) वस्तूंचे मोजमाप करण्यासाठी
(iv) विकास वित्तीय संस्था स्थापन करण्यात आल्या कारण त्या -------
- (अ) अल्प मुदतीसाठी निधी उपलब्ध करून देतात
- (ब) उद्योग, कृषी आणि इतर मुख्य क्षेत्रांचा विकास वाढविण्यासाठी मदत करतात
- (क) नाणे बाजाराचे नियमन करतात
- (ड) भांडवल बाजाराचे नियमन करतात
(v) सरकारचे अनिवार्य (सक्तीचे) कार्य -------
- (अ) शिक्षण व आरोग्य सेवांची तरतूद
- (ब) निवृत्ती वेतनाची तरतूद
- (क) अंतर्गत कायदा व सुव्यवस्था राखणे
- (ड) कल्याणकारी योजनांची तरतूद
(i) अभिजीतला १५ खुर्च्या विकल्यानंतर ₹ ३००० मिळतात. प्रति खुर्ची त्याला ₹ २०० ची प्राप्ती होते.
स्पष्टीकरण: प्रत्येक नगसंख्येच्या विक्री नंतर मिळणारी रक्कम म्हणजे सरासरी प्राप्ती होय. हे एकूण प्राप्तीला एकूण विक्री केलेल्या नगसंख्येने भागून मिळवले जाते. $$AR = \frac{TR}{TQ} = \frac{3000}{15} = 200$$
(ii) राजारामने २५ क्विंटल गव्हाचे उत्पादन आपल्या शेतीत घेतले, त्यापैकी २ क्विंटल गहू स्वतःच्या कुटुंबासाठी बाजूला काढला.
स्पष्टीकरण: उत्पादकाने उत्पादित केलेल्या वस्तूचा काही भाग स्वतःच्या प्रत्यक्ष उपभोगासाठी वापरणे म्हणजे स्व-उपभोग होय. हा भाग बाजारात विक्रीसाठी येत नाही.
(iii) राणीने भारताच्या राष्ट्रीय उत्पन्नाची माहिती अभ्यासासाठी संकलित केली.
स्पष्टीकरण: जेव्हा समग्र घटकांचा (उदा. राष्ट्रीय उत्पन्न, एकूण रोजगार) अभ्यास केला जातो, तेव्हा त्यास स्थूल अर्थशास्त्र असे म्हणतात. राणी संपूर्ण अर्थव्यवस्थेशी संबंधित 'राष्ट्रीय उत्पन्न' या घटकाचा अभ्यास करत आहे.
(iv) अमरने आपली चहाची गरज भागविण्यासाठी दूध, साखर व चहापूड यांची एकत्रितपणे मागणी केली.
स्पष्टीकरण: जेव्हा एक गरज पूर्ण करण्यासाठी दोन किंवा अधिक वस्तूंची एकत्रित मागणी केली जाते, तेव्हा त्यास संयुक्त मागणी म्हणतात. येथे चहा बनवण्यासाठी दूध, साखर व चहापूड एकत्र लागतात.
(v) सुनिता मॅडमने आपली फळ्यावर लिहिण्याची गरज खडूचा वापर करून पूर्ण केली.
स्पष्टीकरण: वस्तूमध्ये मानवी गरज भागविण्याची असलेली क्षमता म्हणजे उपयोगिता होय. खडूमध्ये लिहिण्याची गरज पूर्ण करण्याची क्षमता आहे.
Note: Students should write differences in point format. Below are key distinctions.
(i) सूक्ष्म अर्थशास्त्र आणि स्थूल अर्थशास्त्र
- अर्थ: सूक्ष्म अर्थशास्त्र वैयक्तिक घटकांचा अभ्यास करते (उदा. एका ग्राहकाची मागणी). स्थूल अर्थशास्त्र समग्र घटकांचा अभ्यास करते (उदा. राष्ट्रीय उत्पन्न).
- व्याप्ती: सूक्ष्मची व्याप्ती मर्यादित आहे. स्थूलची व्याप्ती व्यापक आहे.
- साधने: सूक्ष्ममध्ये वैयक्तिक मागणी व पुरवठा. स्थूलमध्ये एकूण मागणी व एकूण पुरवठा.
(ii) संपूर्ण लवचीक मागणी आणि संपूर्ण अलवचीक मागणी
- अर्थ: किमतीत अल्प बदल झाला असता मागणीत अनंत बदल होतो (संपूर्ण लवचीक). किमतीत कितीही बदल झाला तरी मागणीत काहीच बदल होत नाही (संपूर्ण अलवचीक).
- लवचिकता मूल्य (Ed): Ed = ∞ (अनंत). Ed = 0 (शून्य).
- वक्राचा आकार: मागणी वक्र 'क्ष' अक्षाला समांतर असतो. मागणी वक्र 'य' अक्षाला समांतर असतो.
(iii) संख्यात्मक निर्देशांक आणि मूल्य निर्देशांक
- अर्थ: वस्तूच्या उत्पादनाच्या किंवा संख्येच्या बदलाचे मोजमाप करणारा निर्देशांक म्हणजे संख्यात्मक निर्देशांक. वस्तूच्या मूल्याच्या (किंमत × संख्या) बदलाचे मोजमाप करणारा निर्देशांक म्हणजे मूल्य निर्देशांक.
- सूत्र: \(\sum q_1 / \sum q_0 \times 100\). मूल्य निर्देशांक = \(\sum p_1q_1 / \sum p_0q_0 \times 100\).
(iv) अंतर्गत कर्ज आणि बाह्य कर्ज
- स्त्रोत: देशाच्या सीमेअंतर्गत नागरिक, बँकांकडून उभारलेले कर्ज म्हणजे अंतर्गत कर्ज. परकीय देश, जागतिक बँकेकडून उभारलेले कर्ज म्हणजे बाह्य कर्ज.
- चलन: हे देशी चलनामध्ये असते. हे विदेशी चलनामध्ये असते.
- गुंतागुंत: व्यवस्थापन करणे सोपे असते. व्यवस्थापन करणे अधिक क्लिष्ट असते.
(v) पुरवठ्याचा विस्तार आणि पुरवठ्यातील वाढ
- कारण: इतर परिस्थिती स्थिर असताना केवळ वस्तूची किंमत वाढल्यामुळे पुरवठा वाढतो (विस्तार). किंमत स्थिर असताना इतर घटक अनुकूल झाल्यामुळे पुरवठा वाढतो (वाढ).
- वक्रावरील हालचाल: त्याच पुरवठा वक्रावर वरच्या बाजूस हालचाल होते. पुरवठा वक्र उजव्या बाजूला स्थलांतरित होतो.
(i) सूक्ष्म अर्थशास्त्राची कोणतीही चार वैशिष्ट्ये स्पष्ट करा.
- वैयक्तिक घटकांचा अभ्यास: सूक्ष्म अर्थशास्त्र लहानात लहान वैयक्तिक आर्थिक घटकांचा अभ्यास करते.
- किंमत सिद्धांत: वस्तू व सेवांच्या आणि उत्पादन घटकांच्या किंमती कशा ठरतात याचे स्पष्टीकरण देते.
- अंशुलक्षी समतोल: हे एका वेळी एकाच घटकाचा व त्याच्या समतोलाचा अभ्यास करते.
- मर्यादित व्याप्ती: याचा संबंध फक्त वैयक्तिक घटकांशी असतो, राष्ट्रीय समस्यांशी नाही.
(ii) व्यापारी बँकेची कार्ये स्पष्ट करा.
- ठेवी स्वीकारणे: चालू, बचत, मुदत आणि आवर्ती ठेवी स्वीकारणे.
- कर्ज देणे: अधिविकर्ष सवलत, रोख पत, आणि कर्जे देणे.
- अनुषंगिक कार्ये: निधी हस्तांतरण, ग्राहकांचे प्रतिनिधी म्हणून कार्य, लॉकर सुविधा इ.
- पतनिर्मिती: प्राथमिक ठेवींमधून दुय्यम ठेवी निर्माण करून पतपैसा तयार करणे.
(iii) काळानुसार बाजाराचे प्रकार स्पष्ट करा.
- अत्यल्प काळ: काही तासांचा किंवा दिवसांचा कालावधी, यात पुरवठा वाढवता येत नाही.
- अल्प काळ: हा कालावधी एका वर्षापेक्षा कमी असतो, यात श्रमासारखे बदलते घटक बदलून पुरवठा काही प्रमाणात वाढवता येतो.
- दीर्घ काळ: हा कालावधी साधारणपणे १ ते ५ वर्षांपर्यंत असतो, यात सर्व घटक बदलता येतात.
- अतिदीर्घ काळ: ५ वर्षांपेक्षा जास्त कालावधी, यात उत्पादनाची रचना पूर्णपणे बदलता येते.
(iv) खालील आकडेवारीवरून किंमत निर्देशांक काढा.
| वस्तू | अ | ब | क | ड |
|---|---|---|---|---|
| २००५ च्या किंमती (₹) ($p_0$) | ६ | १६ | २४ | ४ |
| २०१० च्या किंमती (₹) ($p_1$) | ८ | १८ | २८ | ६ |
1. $\sum p_0 = 6 + 16 + 24 + 4 = 50$
2. $\sum p_1 = 8 + 18 + 28 + 6 = 60$
3. Formula: $P_{01} = \frac{\sum p_1}{\sum p_0} \times 100$
4. Calculation: $\frac{60}{50} \times 100 = 1.2 \times 100 = 120$
किंमत निर्देशांक = १२०
(v) भारतातील विदेशी व्यापाराची भूमिका कोणत्याही चार मुद्द्यांच्या आधारे स्पष्ट करा.
- परकीय चलनाची प्राप्ती: निर्यातीमुळे देशाला मौल्यवान परकीय चलन मिळते.
- गुंतवणुकीला प्रोत्साहन: विदेशी व्यापारामुळे देशांतर्गत उद्योगांना आधुनिक तंत्रज्ञान आणि मोठी बाजारपेठ मिळते.
- श्रम विभागणी आणि विशेषीकरण: देश ज्या वस्तूच्या उत्पादनात कार्यक्षम आहे, त्याचेच उत्पादन करतो.
- किंमत स्थैर्य: मागणी आणि पुरवठ्यातील समतोल राखण्यासाठी आयात-निर्यात मदत करते.
(i) मागणी वक्र हा डावीकडून उजवीकडे वरून खाली येतो.
कारणे:
- घटत्या सीमांत उपयोगितेचा नियम: वस्तूचा साठा वाढला की उपयोगिता घटते, म्हणून ग्राहक कमी किमतीला जास्त नग खरेदी करतो.
- उत्पन्न परिणाम: किंमत कमी झाल्यावर वास्तव उत्पन्न वाढते, त्यामुळे मागणी वाढते.
- पर्यायी परिणाम: वस्तू स्वस्त झाली की पर्यायी वस्तूपेक्षा ती जास्त खरेदी केली जाते.
(ii) निर्देशांकांना कोणत्याही मर्यादा नाहीत.
कारणे:
- नमुन्यातील चूक: निर्देशांक निवडक नमुन्यांवर आधारित असतात, त्यामुळे ते पूर्ण वास्तव दर्शवत नाहीत.
- अपुरे आकडेवारी: गोळा केलेली माहिती चुकीची असू शकते.
- वस्तूंच्या गुणवत्तेतील बदल: निर्देशांक फक्त किमतींचा विचार करतो, गुणवत्तेतील सुधारणांकडे दुर्लक्ष करतो.
(iii) मागणीची लवचिकता अनेक घटकांवर अवलंबून असते.
कारणे:
- वस्तूचे स्वरूप: जीवनावश्यक वस्तूंची मागणी अलवचीक असते, तर चैनीच्या वस्तूंची लवचीक असते.
- पर्यायी वस्तूंची उपलब्धता: पर्याय उपलब्ध असतील तर मागणी लवचीक असते.
- सवय: सवयीच्या वस्तूंची मागणी अलवचीक असते.
(iv) पुरवठा नियमाला काही अपवाद आहेत.
कारणे:
- श्रमाचा पुरवठा: मजुरीचा दर एका ठराविक पातळीपेक्षा जास्त वाढल्यास कामगार विश्रांतीला पसंती देतात (वक्र मागे वळतो).
- कृषी उत्पादने: हवामानावर अवलंबून असल्याने किंमत वाढूनही पुरवठा वाढवता येत नाही.
- रोख रकमेची तीव्र गरज: गरज असल्यास विक्रेता कमी किमतीत जास्त पुरवठा करू शकतो.
(v) भारतीय अर्थव्यवस्थेत भांडवल बाजार अत्यंत महत्त्वाची भूमिका पार पाडतो.
कारणे:
- दीर्घकालीन बचत: भांडवल बाजार बचतीला गुंतवणुकीकडे वळवतो.
- औद्योगिक विकास: उद्योगांना दीर्घकालीन भांडवल पुरवतो.
- पायाभूत सुविधा विकास: रस्ते, रेल्वे इत्यादींसाठी मोठा निधी उपलब्ध करतो.
(i) तक्त्याचे निरीक्षण करून प्रश्नांची उत्तरे लिहा :
मागणी ( किलो )
| किंमत (₹) | उपभोक्ता | बाजार मागणी (किलो) अ + ब + क |
||
|---|---|---|---|---|
| 'अ' | 'ब' | 'क' | ||
| ३५ | ५ | १० | १५ | |
| ३० | १० | १५ | २० | |
| २५ | १५ | २० | २५ | |
| २० | २० | २५ | ३० | |
(अ) वरील बाजार मागणी पत्रक पूर्ण करा.
(ब) वरील बाजार मागणी पत्रकाच्या सहाय्याने बाजार मागणी वक्र तयार करा.
- किंमत ३५: ५ + १० + १५ = ३०
- किंमत ३०: १० + १५ + २० = ४५
- किंमत २५: १५ + २० + २५ = ६०
- किंमत २०: २० + २५ + ३० = ७५
(ii) खालील आकृती अरेखीय मागणी वक्राची आहे. आकृतीच्या आधारे खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा :
(बिंदू लवचिकता मोजण्याची भूमितीय पद्धत)
(१) जर सब = सक ($Ed = 1$) = ..............
(२) जर सब > सक ($Ed > 1$) = ..............
(३) जर सब < सक ($Ed < 1$) = ..............
(४) 'क्ष' अक्षावर वस्तूची ......... दर्शविली आहे आणि 'य' अक्षावर वस्तूची ......... दर्शविली आहे.
- एकक लवचिक मागणी (Unitary Elastic Demand)
- जास्त लवचिक मागणी (Relatively Elastic Demand)
- कमी लवचिक मागणी (Relatively Inelastic Demand)
- 'क्ष' अक्षावर मागणी आणि 'य' अक्षावर किंमत.
(iii) नियंत्रित बाजार (उतारा):
नियंत्रित बाजार हा असा घाऊक बाजार असतो की, जेथील खरेदी-विक्रीचे व्यवहार राज्य सरकार बाजार समिती मार्फत नियंत्रित करते...
१९३९ मध्ये करण्यात आलेल्या 'बॉम्बे ॲग्रिकल्चर प्रोडक्ट मार्केट ॲक्ट' नुसार या बाजारपेठा नियंत्रित केल्या जातात...
प्रश्न :
(१) कोणत्या ॲक्टनुसार बाजारपेठा नियंत्रित केल्या जातात?
(२) प्राथमिक आणि दुय्यम बाजारपेठेतील चुकीची मानके कोणती?
(३) वरील उताऱ्याविषयी आपले मत लिहा.
- १९३९ च्या 'बॉम्बे ॲग्रिकल्चर प्रोडक्ट मार्केट ॲक्ट' नुसार बाजारपेठा नियंत्रित केल्या जातात.
- प्राथमिक आणि दुय्यम बाजारपेठेतील चुकीची मानके म्हणजे: अनैतिक प्रथा, अप्रामाणिकपणा, फसवणूक, चुकीची वजने आणि जास्त बाजार शुल्क.
- मत: नियंत्रित बाजारामुळे शेतकऱ्यांची आणि विक्रेत्यांची फसवणूक थांबते. यामुळे व्यापारात पारदर्शकता येते आणि योग्य भाव मिळण्यास मदत होते, म्हणून ही पद्धत शेतकऱ्यांच्या हिताची आहे.
(i) घटत्या सीमांत उपयोगितेचा सिद्धांत स्पष्ट करून गृहीतके स्पष्ट करा.
- विधान: "इतर परिस्थिती स्थिर असताना, मनुष्याजवळ असलेल्या वस्तूच्या साठ्यात वाढ होत गेल्यास, त्या वाढीव नगापासून मिळणारी अतिरिक्त उपयोगिता (सीमांत उपयोगिता) क्रमश: घटत जाते." (डॉ. अल्फ्रेड मार्शल).
- कोष्टक व आकृती: नगांची संख्या (१,२,३...) आणि सीमांत उपयोगिता (१०,८,६...०,-२) दर्शवणारे कोष्टक व खाली जाणारा वक्र काढावा.
- गृहीतके:
- विवेकशीलता (ग्राहक सामान्य असावा).
- एकजिनसीपणा (वस्तूंचे सर्व नग समान असावेत).
- सातत्य (उपभोग सलग असावा).
- योग्य आकारमान.
- स्थिरता (उत्पन्न, आवडीनिवडी स्थिर).
(ii) राष्ट्रीय उत्पन्नाचा अर्थ सांगून राष्ट्रीय उत्पन्नाची वैशिष्ट्ये स्पष्ट करा.
- अर्थ: एका आर्थिक वर्षात देशात उत्पादित होणाऱ्या अंतिम वस्तू आणि सेवांचे बाजारभावानुसार येणारे मूल्य म्हणजे राष्ट्रीय उत्पन्न होय.
- वैशिष्ट्ये:
- स्थूल आर्थिक संकल्पना: हे एका व्यक्तीचे नसून संपूर्ण अर्थव्यवस्थेचे उत्पन्न असते.
- अंतिम वस्तूंचे मूल्य: यात फक्त अंतिम वस्तूंचे मूल्य मोजले जाते, दुहेरी गणना टाळली जाते.
- निव्वळ समग्र मूल्य: यात घसारा वजा केला जातो (निव्वळ).
- विदेशी निव्वळ उत्पन्न: यात निर्यातीचे मूल्य मिळवले जाते व आयातीचे वजा केले जाते (X-M).
- आर्थिक वर्ष: भारतात १ एप्रिल ते ३१ मार्च या कालावधीसाठी मोजले जाते.
(iii) शासनाच्या सार्वजनिक खर्चात वाढ होण्याची कारणे स्पष्ट करा.
- शासनाच्या कार्यात वाढ: आधुनिक राज्ये 'कल्याणकारी राज्ये' आहेत, त्यामुळे शिक्षण, आरोग्य, रस्ते यांवरील खर्च वाढला आहे.
- लोकसंख्येची वेगाने वाढ: वाढत्या लोकसंख्येच्या गरजा पुरवण्यासाठी सरकारला जास्त खर्च करावा लागतो.
- वाढते शहरीकरण: शहरांमध्ये पाणी, वीज, वाहतूक सुविधा पुरवण्यासाठी प्रचंड खर्च येतो.
- संरक्षण खर्च: आधुनिक युद्धाच्या तंत्रज्ञानामुळे आणि सुरक्षेसाठी संरक्षण खर्च सतत वाढत आहे.
- लोकशाही पद्धती: निवडणुका घेणे आणि लोकशाही संस्था चालवणे खर्चिक असते.
- महागाई: वस्तूंच्या किमती वाढल्यामुळे सरकारी प्रकल्पांचा खर्च वाढतो.