HSC Board Question Paper Solution: July 2025
अर्थशास्त्र (Economics)
प्र.१. (अ) योग्य पर्याय निवडा (Choose the correct option):
(i) सूक्ष्म अर्थशास्त्रीय विश्लेषणात वापरली जाणारी पद्धत.
उत्तर: (३) फक्त क (Only c) - विभाजन पद्धत (Slicing Method)
(ii) पूर्ण स्पर्धेत विक्रेत्याची भूमिका पुढील प्रकारची असते.
उत्तर: (२) फक्त ब (Only b) - किंमत स्वीकारणारा (Price Taker)
(iii) किंमत निर्देशांकाच्या संबंधात असलेली विधाने शोधा.
उत्तर: (१) क आणि ड (c and d)
(iv) सरकारच्या सक्तीच्या कार्यामध्ये पुढीलपैकी या कार्याचा समावेश होतो.
उत्तर: (२) अ, आणि ब (a and b)
(v) विदेशी व्यापाराचे प्रकार खालीलप्रकारे आहेत.
उत्तर: (२) अ, ब आणि क (a, b and c)
Economics Board Questions with Solution
- Economics - March 2025 - English Medium View Answer Key
- Economics - March 2025 - Marathi Medium View Answer Key
- Economics - March 2025 - Hindi Medium View Answer Key
- Economics - July 2025 - English Medium View Answer Key
- Economics - July 2025 - Marathi Medium View Answer Key
- Economics - March 2024 - English Medium View Answer Key
- Economics - March 2024 - Marathi Medium Download QP Answer Key
- Economics - March 2024 - Hindi Medium View Answer Key
- Economics - July 2024 - English Medium View Answer Key
- Economics - March 2023 - English Medium View Answer Key
- Economics - March 2023 - Marathi Medium View Answer Key
- Economics - July 2023 - English Medium View Answer Key
- Economics - March 2022 - English Medium View Answer Key
- Economics - March 2022 - Marathi Medium View Answer Key
- Economics - July 2022 - English Medium View Answer Key
- Economics - October 2021 - English Medium View Answer Key
- Economics - March 2020 View
- Economics - March 2014 View
- Economics - October 2014 View
- Economics - March 2015 View
- Economics - July 2015 View
- Economics - March 2016 View
- Economics - July 2016 View
- Economics - March 2017 View
- Economics - July 2017 View
- Economics - March 2018 View
- Economics - July 2018 View
- Economics - March 2019 View
प्र.१. (ब) अर्थशास्त्रीय पारिभाषिक शब्द लिहा (Give Economic Term):
(i) अशी इच्छा, जिला खरेदीशक्तीचे पाठबळ आणि ते खर्च करण्याची मानसिक तयारी असते.
उत्तर: मागणी (Demand)
(ii) एका जादा नगसंख्येच्या उत्पादनामुळे एकूण खर्चात होणारी निव्वळ वाढ.
उत्तर: सीमांत खर्च (Marginal Cost)
(iii) बाजाराचा असा प्रकार ज्यात काही विक्रेते असतात.
उत्तर: अल्पाधिकार (Oligopoly)
*Note: The question says "काही विक्रेते" (Few sellers), which is Oligopoly. If it said "एकच विक्रेता" (Single seller), it would be Monopoly.
*Note: The question says "काही विक्रेते" (Few sellers), which is Oligopoly. If it said "एकच विक्रेता" (Single seller), it would be Monopoly.
(iv) एका वर्षाच्या कालावधीत देशाच्या भौगोलिक सीमारेषेच्या आत उत्पादित होणाऱ्या अंतिम वस्तू व सेवांचे बाजारभावानुसार येणारे मूल्य.
उत्तर: स्थूल देशांतर्गत उत्पादन (Gross Domestic Product - GDP)
(v) राष्ट्राच्या भौगोलिक सीमांच्या अंतर्गत केली जाणारी वस्तू व सेवांची खरेदी-विक्री.
उत्तर: अंतर्गत व्यापार / देशी व्यापार (Internal Trade / Domestic Trade)
प्र.१. (क) खालील विधाने पूर्ण करा (Complete the statements):
(i) सूक्ष्म अर्थशास्त्राला ............ म्हणूनही ओळखले जाते.
उत्तर: (अ) किंमत सिद्धांत (Price Theory)
(ii) जेव्हा एकूण उपयोगिता महत्तम असते तेव्हा सीमांत उपयोगिता ............
उत्तर: (क) शून्य असते (Zero)
(iii) 'क्ष' अक्षास समांतर असलेला किंमत लवचिकतेचा मागणी वक्र ............
उत्तर: (अ) संपूर्ण लवचीक मागणी (Perfectly Elastic Demand)
(iv) भारताचे राष्ट्रीय उत्पन्न मोजण्यासाठी केंद्रीय सांख्यिकीय संघटनेद्वारे वापरली जाणारी पद्धत ............
उत्तर: (ड) उत्पादन पद्धती आणि उत्पन्न पद्धती यांचे एकत्रीकरण (Combination of Production and Income Method)
(v) अल्पमुदती कर्ज देणारा व घेणारा वित्तीय बाजार ............
उत्तर: (अ) नाणे बाजार (Money Market)
प्र.१. (ड) विसंगत शब्द ओळखा (Find the Odd Word Out):
(i) उपयोगितेचे प्रकार: रूप उपयोगिता, स्थल उपयोगिता, सीमांत उपयोगिता, सेवा उपयोगिता.
उत्तर: सीमांत उपयोगिता (Marginal Utility)
(इतर सर्व उपयोगितेचे प्रकार आहेत, सीमांत उपयोगिता ही संकल्पना आहे.)
(इतर सर्व उपयोगितेचे प्रकार आहेत, सीमांत उपयोगिता ही संकल्पना आहे.)
(ii) मागणीचे निर्धारक घटक: किंमत, उत्पन्न, पर्यायी वस्तूंच्या किमती, गिफेनचा विरोधाभास.
उत्तर: गिफेनचा विरोधाभास (Giffen's Paradox)
(इतर सर्व मागणीचे निर्धारक घटक आहेत, हा मागणीच्या नियमाचा अपवाद आहे.)
(इतर सर्व मागणीचे निर्धारक घटक आहेत, हा मागणीच्या नियमाचा अपवाद आहे.)
(iii) मागणीच्या किंमत लवचीकता मोजण्याच्या पद्धती: उत्पन्न पद्धती, शेकडेवारी पद्धती, एकूण खर्च पद्धती, बिंदू पद्धती / भूमिती पद्धती.
उत्तर: उत्पन्न पद्धती (Income Method)
(उत्पन्न पद्धती ही राष्ट्रीय उत्पन्न मोजण्याची पद्धत आहे.)
(उत्पन्न पद्धती ही राष्ट्रीय उत्पन्न मोजण्याची पद्धत आहे.)
(iv) पुरवठा नियमाचे अपवाद: श्रमाचा पुरवठा, कृषी उत्पादने, प्रतिष्ठेच्या वस्तू, नाशवंत वस्तू.
उत्तर: प्रतिष्ठेच्या वस्तू (Prestige Goods)
(प्रतिष्ठेच्या वस्तू हा प्रामुख्याने मागणीच्या नियमाचा अपवाद आहे. श्रमाचा पुरवठा, कृषी उत्पादने आणि नाशवंत वस्तू हे पुरवठ्याचे अपवाद मानले जातात.)
(प्रतिष्ठेच्या वस्तू हा प्रामुख्याने मागणीच्या नियमाचा अपवाद आहे. श्रमाचा पुरवठा, कृषी उत्पादने आणि नाशवंत वस्तू हे पुरवठ्याचे अपवाद मानले जातात.)
(v) करेतर उत्पन्नाचे स्रोत: शुल्क, सीमा शुल्क, विशेष अधिभार, दंड व दंडात्मक रकमा.
उत्तर: सीमा शुल्क (Customs Duty)
(सीमा शुल्क हा कराचा प्रकार आहे, इतर सर्व करेतर उत्पन्नाचे स्रोत आहेत.)
(सीमा शुल्क हा कराचा प्रकार आहे, इतर सर्व करेतर उत्पन्नाचे स्रोत आहेत.)
प्र.२. (अ) खालील उदाहरणांच्या आधारे संकल्पना ओळखून ती स्पष्ट करा (कोणतेही तीन):
(i) राजूने भारतीय अर्थव्यवस्थेतील एकूण उपभोग, एकूण बचत आणि एकूण गुंतवणूक याची माहिती गोळा केली.
संकल्पना: समग्रलक्षी अर्थशास्त्र (Macro Economics).
स्पष्टीकरण: समग्रलक्षी अर्थशास्त्र हे संपूर्ण अर्थव्यवस्थेचा अभ्यास करते, जसे की एकूण रोजगार, एकूण राष्ट्रीय उत्पन्न, एकूण गुंतवणूक इत्यादी.
स्पष्टीकरण: समग्रलक्षी अर्थशास्त्र हे संपूर्ण अर्थव्यवस्थेचा अभ्यास करते, जसे की एकूण रोजगार, एकूण राष्ट्रीय उत्पन्न, एकूण गुंतवणूक इत्यादी.
(ii) 'क्ष' वस्तूच्या किमतीत २०% ने वाढ झाली असता 'क्ष' वस्तूच्या मागणीत २०% ने घट होते.
संकल्पना: एकक लवचीक मागणी (Unitary Elastic Demand).
स्पष्टीकरण: जेव्हा किमतीतील बदलाच्या प्रमाणाइतकेच वस्तूच्या मागणीतील बदलाचे प्रमाण असते, तेव्हा त्यास एकक लवचीक मागणी म्हणतात. (Ed = 1).
स्पष्टीकरण: जेव्हा किमतीतील बदलाच्या प्रमाणाइतकेच वस्तूच्या मागणीतील बदलाचे प्रमाण असते, तेव्हा त्यास एकक लवचीक मागणी म्हणतात. (Ed = 1).
(iii) स्वराला महाराष्ट्र राज्य सरकारकडून दरमहा ₹ ८००० निवृत्तीवेतन मिळते.
संकल्पना: हस्तांतरित उत्पन्न (Transfer Payments).
स्पष्टीकरण: ज्या उत्पन्नाच्या बदल्यात कोणत्याही प्रकारची वस्तू किंवा सेवा उत्पादित केली जात नाही, त्याला हस्तांतरित उत्पन्न म्हणतात. उदा. निवृत्तीवेतन, बेकारी भत्ता.
स्पष्टीकरण: ज्या उत्पन्नाच्या बदल्यात कोणत्याही प्रकारची वस्तू किंवा सेवा उत्पादित केली जात नाही, त्याला हस्तांतरित उत्पन्न म्हणतात. उदा. निवृत्तीवेतन, बेकारी भत्ता.
(iv) तुषारने ₹ १,००,००० एक रकमी रक्कम तीन वर्षाकरिता बँकेत जमा केली.
संकल्पना: मुदत ठेव (Fixed Deposit / Time Deposit).
स्पष्टीकरण: मुदत ठेव म्हणजे अशी ठेव जी विशिष्ट कालावधीसाठी बँकेत ठेवली जाते आणि ज्यावर बचत ठेवीपेक्षा जास्त व्याजदर मिळतो.
स्पष्टीकरण: मुदत ठेव म्हणजे अशी ठेव जी विशिष्ट कालावधीसाठी बँकेत ठेवली जाते आणि ज्यावर बचत ठेवीपेक्षा जास्त व्याजदर मिळतो.
प्र.२. (ब) फरक स्पष्ट करा (कोणतेही तीन):
(i) विभाजन पद्धत आणि राशी पद्धत (Slicing Method and Lumping Method):
- विभाजन पद्धत: ही पद्धत सूक्ष्म अर्थशास्त्रात वापरली जाते. यात अर्थव्यवस्थेचे लहानात लहान घटकांमध्ये विभाजन करून प्रत्येक घटकाचा स्वतंत्रपणे अभ्यास केला जातो.
- राशी पद्धत: ही पद्धत समग्रलक्षी अर्थशास्त्रात वापरली जाते. यात अर्थव्यवस्थेचा अभ्यास करण्यासाठी समग्र घटकांचा (एकत्रीकरणाचा) वापर केला जातो.
(ii) मागणीतील विस्तार आणि मागणीतील वृद्धी (Expansion of Demand and Increase in Demand):
- मागणीतील विस्तार: इतर परिस्थिती स्थिर असताना, वस्तूची किंमत कमी झाल्यामुळे मागणीत जी वाढ होते, त्यास मागणीतील विस्तार म्हणतात. हा एकाच मागणी वक्रावर वरून खाली सरकतो.
- मागणीतील वृद्धी: किंमत स्थिर असताना, इतर घटकांत (उदा. उत्पन्न, आवडीनिवडी) अनुकूल बदल झाल्यामुळे मागणीत जी वाढ होते, त्यास मागणीतील वृद्धी म्हणतात. यात मागणी वक्र उजवीकडे स्थलांतरित होतो.
(iii) साठा आणि पुरवठा (Stock and Supply):
- साठा: विशिष्ट कालावधीत विक्रेत्याकडे विक्रीसाठी उपलब्ध असलेली एकूण नगसंख्या म्हणजे साठा होय. साठा हा पुरवठ्यापेक्षा जास्त किंवा समान असू शकतो.
- पुरवठा: विशिष्ट वेळी आणि विशिष्ट किमतीला साठ्यातील जो भाग विक्रेता प्रत्यक्ष बाजारात विक्रीसाठी आणतो, त्यास पुरवठा म्हणतात.
प्र.३. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा (कोणतेही तीन):
(i) सूक्ष्म अर्थशास्त्राची कोणतीही चार वैशिष्ट्ये स्पष्ट करा.
1. वैयक्तिक घटकांचा अभ्यास: सूक्ष्म अर्थशास्त्र लहानात लहान वैयक्तिक आर्थिक घटकांचा अभ्यास करते.
2. किंमत सिद्धांत: वस्तू आणि सेवांच्या किमती तसेच उत्पादन घटकांच्या किमती कशा ठरतात याचे स्पष्टीकरण देते.
3. विभाजन पद्धत: अभ्यासासाठी अर्थव्यवस्थेचे लहान भागात विभाजन केले जाते.
4. मर्यादित व्याप्ती: याचा संबंध फक्त वैयक्तिक घटकांशी येतो, संपूर्ण अर्थव्यवस्थेशी नाही.
2. किंमत सिद्धांत: वस्तू आणि सेवांच्या किमती तसेच उत्पादन घटकांच्या किमती कशा ठरतात याचे स्पष्टीकरण देते.
3. विभाजन पद्धत: अभ्यासासाठी अर्थव्यवस्थेचे लहान भागात विभाजन केले जाते.
4. मर्यादित व्याप्ती: याचा संबंध फक्त वैयक्तिक घटकांशी येतो, संपूर्ण अर्थव्यवस्थेशी नाही.
(ii) पूर्ण स्पर्धेची कोणतीही चार वैशिष्ट्ये स्पष्ट करा.
1. असंख्य विक्रेते व ग्राहक: पूर्ण स्पर्धेत विक्रेते आणि ग्राहक यांची संख्या खूप मोठी असते.
2. एकजिनसी वस्तू: बाजारात मिळणाऱ्या वस्तू रंग, रूप, आकार, दर्जा इत्यादी बाबतीत समान असतात.
3. मुक्त प्रवेश व निर्गमन: कोणत्याही पेढीला बाजारात प्रवेश करण्याचे किंवा बाजार सोडून जाण्याचे पूर्ण स्वातंत्र्य असते.
4. एकच किंमत: बाजारात वस्तूची किंमत मागणी व पुरवठा यांच्या समतोलातून निश्चित होते आणि ती सर्वत्र समान असते.
2. एकजिनसी वस्तू: बाजारात मिळणाऱ्या वस्तू रंग, रूप, आकार, दर्जा इत्यादी बाबतीत समान असतात.
3. मुक्त प्रवेश व निर्गमन: कोणत्याही पेढीला बाजारात प्रवेश करण्याचे किंवा बाजार सोडून जाण्याचे पूर्ण स्वातंत्र्य असते.
4. एकच किंमत: बाजारात वस्तूची किंमत मागणी व पुरवठा यांच्या समतोलातून निश्चित होते आणि ती सर्वत्र समान असते.
(iv) राष्ट्रीय उत्पन्नाच्या चक्रीय प्रवाहाचे द्विक्षेत्रीय प्रतिमान स्पष्ट करा.
द्विक्षेत्रीय प्रतिमानामध्ये अर्थव्यवस्थेची विभागणी दोन क्षेत्रांत केली जाते: (१) कुटुंबे (Households) आणि (२) उद्योग संस्था (Firms).
- कुटुंबे उद्योग संस्थांना भूमी, श्रम, भांडवल व संयोजक हे उत्पादन घटक पुरवतात.
- त्याबदल्यात उद्योग संस्था त्यांना खंड, वेतन, व्याज व नफा स्वरूपात मोबदला देतात (उत्पन्न प्रवाह).
- उद्योग संस्था वस्तू व सेवांचे उत्पादन करून कुटुंबांना विकतात.
- कुटुंबे या वस्तू व सेवांवर खर्च करतात (खर्च प्रवाह).
अशा प्रकारे उत्पन्न आणि खर्चाचा प्रवाह दोन क्षेत्रांमध्ये अखंडपणे फिरत असतो.
- कुटुंबे उद्योग संस्थांना भूमी, श्रम, भांडवल व संयोजक हे उत्पादन घटक पुरवतात.
- त्याबदल्यात उद्योग संस्था त्यांना खंड, वेतन, व्याज व नफा स्वरूपात मोबदला देतात (उत्पन्न प्रवाह).
- उद्योग संस्था वस्तू व सेवांचे उत्पादन करून कुटुंबांना विकतात.
- कुटुंबे या वस्तू व सेवांवर खर्च करतात (खर्च प्रवाह).
अशा प्रकारे उत्पन्न आणि खर्चाचा प्रवाह दोन क्षेत्रांमध्ये अखंडपणे फिरत असतो.
प्र.४. खालील विधानांशी आपण सहमत आहात की नाही ते सकारण स्पष्ट करा (कोणतेही तीन):
(i) घटत्या सीमांत उपयोगिता सिद्धांताला कोणतेही खरे अपवाद नाहीत.
मी या विधानाशी सहमत आहे.
कारणे:
१. छंद, कंजूष व्यक्ती, व्यसन, सत्ता यांसारखे तथाकथित अपवाद गृहीतकांचे उल्लंघन करतात.
२. उदा. छंदांच्या बाबतीत 'एकजिनसीपणा' आणि 'सातत्य' या गृहीतकांचे पालन होत नाही.
३. त्यामुळे, हे केवळ भासमान अपवाद आहेत, खरे अपवाद नाहीत.
कारणे:
१. छंद, कंजूष व्यक्ती, व्यसन, सत्ता यांसारखे तथाकथित अपवाद गृहीतकांचे उल्लंघन करतात.
२. उदा. छंदांच्या बाबतीत 'एकजिनसीपणा' आणि 'सातत्य' या गृहीतकांचे पालन होत नाही.
३. त्यामुळे, हे केवळ भासमान अपवाद आहेत, खरे अपवाद नाहीत.
(ii) मक्तेदारीयुक्त स्पर्धेची अनेक वैशिष्ट्ये आहेत.
मी या विधानाशी सहमत आहे.
कारणे:
१. या बाजारात अनेक विक्रेते आणि अनेक ग्राहक असतात.
२. वस्तूभेद हे या बाजाराचे मुख्य वैशिष्ट्य आहे.
३. मुक्त प्रवेश व निर्गमन असते आणि विक्री खर्चाचा (जाहिरातीचा) मोठा प्रभाव असतो.
कारणे:
१. या बाजारात अनेक विक्रेते आणि अनेक ग्राहक असतात.
२. वस्तूभेद हे या बाजाराचे मुख्य वैशिष्ट्य आहे.
३. मुक्त प्रवेश व निर्गमन असते आणि विक्री खर्चाचा (जाहिरातीचा) मोठा प्रभाव असतो.
(iv) भारतातील नाणे बाजार महत्त्वाची भूमिका बजावतो.
मी या विधानाशी सहमत आहे.
कारणे:
१. नाणे बाजार अल्प मुदतीची कर्जाची गरज भागवतो.
२. यामुळे व्यापारी बँकांना रोखतेचे व्यवस्थापन करण्यास मदत होते.
३. हा बाजार सरकारच्या वित्तीय तूट भरून काढण्यास मदत करतो (ट्रेझरी बिल्सद्वारे).
कारणे:
१. नाणे बाजार अल्प मुदतीची कर्जाची गरज भागवतो.
२. यामुळे व्यापारी बँकांना रोखतेचे व्यवस्थापन करण्यास मदत होते.
३. हा बाजार सरकारच्या वित्तीय तूट भरून काढण्यास मदत करतो (ट्रेझरी बिल्सद्वारे).
प्र.५. खालील तक्ता, आकृती, उतारा अभ्यासून विचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरे लिहा (कोणतेही दोन):
(i) खालील तक्त्याचे निरीक्षण करून प्रश्नांची उत्तरे लिहा:
| वस्तूचे नग (Units) | एकूण उपयोगिता (TU) | सीमांत उपयोगिता (MU) |
|---|---|---|
| १ | १० | १० |
| २ | १८ | ८ |
| ३ | २४ | ६ |
| ४ | २८ | ४ |
| ५ | ३० | २ |
| ६ | ३० | ० |
| ७ | २८ | -२ |
प्रश्न १: वरील तक्ता पूर्ण करा. (तक्त्यात गडद रंगात उत्तरे दिली आहेत).
प्रश्न २: जेव्हा एकूण उपयोगिता घटत्या दराने वाढते तेव्हा सीमांत उपयोगिता कमी (Diminishing) होते.
प्रश्न ३: वस्तूचे सहा नग उपभोगल्यावर सीमांत उपयोगिता शून्य (Zero) उपयोगिता होते.
प्रश्न २: जेव्हा एकूण उपयोगिता घटत्या दराने वाढते तेव्हा सीमांत उपयोगिता कमी (Diminishing) होते.
प्रश्न ३: वस्तूचे सहा नग उपभोगल्यावर सीमांत उपयोगिता शून्य (Zero) उपयोगिता होते.
(ii) खालील आकृतीचे निरीक्षण करा आणि प्रश्नांची उत्तरे लिहा:
प्रश्न १: आकृती 'अ' पुरवठ्यातील विस्तार (Expansion) दर्शवते.
प्रश्न २: आकृती 'ब' पुरवठ्यातील वृद्धी / वाढ (Increase) दर्शवते.
प्रश्न ३: आकृती 'अ' मध्ये पुरवठा वक्र मूळ पुरवठा वक्राच्या वरच्या (Upward) बाजूस सरकतो.
प्रश्न ४: आकृती 'ब' मध्ये पुरवठा वक्र मूळ पुरवठा वक्राच्या उजव्या (Right) बाजूस सरकतो.
प्रश्न २: आकृती 'ब' पुरवठ्यातील वृद्धी / वाढ (Increase) दर्शवते.
प्रश्न ३: आकृती 'अ' मध्ये पुरवठा वक्र मूळ पुरवठा वक्राच्या वरच्या (Upward) बाजूस सरकतो.
प्रश्न ४: आकृती 'ब' मध्ये पुरवठा वक्र मूळ पुरवठा वक्राच्या उजव्या (Right) बाजूस सरकतो.
(iii) उतारा वाचन (Passage Reading):
प्रश्न १: २००९ ते २०१४ या कालावधीसाठी भारताचा सरासरी वार्षिक विकास दर किती आहे?
उत्तर: २००९ ते २०१४ या कालावधीत भारताचा स्थूल देशांतर्गत उत्पादन सरासरी वार्षिक विकास दर ६ ते ७% (6 to 7%) इतका आहे.
प्रश्न २: भारताच्या राष्ट्रीय उत्पन्नाच्या वाढीच्या प्रवृत्तीमध्ये कोणत्या घटकांनी व्यत्यय आणला?
उत्तर: २००८ मधील जागतिक आर्थिक संकट आणि २०२० मधील कोविड-१९ साथीचा रोग या घटकांनी व्यत्यय आणला.
प्रश्न ३: दिलेल्या उताऱ्यावर स्वमत लिहा.
उत्तर: उतारा असे दर्शवतो की भारतीय अर्थव्यवस्था आव्हानांना तोंड देत असूनही लवचिक आहे. 'मेक इन इंडिया' आणि 'डिजिटल इंडिया' यांसारख्या उपक्रमांमुळे भविष्यात शाश्वत आर्थिक विकासाची आणि रोजगार निर्मितीची मोठी संधी आहे.
उत्तर: २००९ ते २०१४ या कालावधीत भारताचा स्थूल देशांतर्गत उत्पादन सरासरी वार्षिक विकास दर ६ ते ७% (6 to 7%) इतका आहे.
प्रश्न २: भारताच्या राष्ट्रीय उत्पन्नाच्या वाढीच्या प्रवृत्तीमध्ये कोणत्या घटकांनी व्यत्यय आणला?
उत्तर: २००८ मधील जागतिक आर्थिक संकट आणि २०२० मधील कोविड-१९ साथीचा रोग या घटकांनी व्यत्यय आणला.
प्रश्न ३: दिलेल्या उताऱ्यावर स्वमत लिहा.
उत्तर: उतारा असे दर्शवतो की भारतीय अर्थव्यवस्था आव्हानांना तोंड देत असूनही लवचिक आहे. 'मेक इन इंडिया' आणि 'डिजिटल इंडिया' यांसारख्या उपक्रमांमुळे भविष्यात शाश्वत आर्थिक विकासाची आणि रोजगार निर्मितीची मोठी संधी आहे.
प्र.६. सविस्तर उत्तरे लिहा (कोणतेही दोन) (Answer in Detail):
(i) मागणीचा नियम स्पष्ट करून मागणीच्या नियमाची गृहीतके स्पष्ट करा.
सिद्धांत: डॉ. अल्फ्रेड मार्शल यांच्या मते, "इतर परिस्थिती स्थिर असताना, वस्तूची किंमत वाढली असता मागणी घटते आणि वस्तूची किंमत कमी झाली असता मागणी वाढते."
सूत्र: Dx = f(Px)
गृहीतके (Assumptions):
सूत्र: Dx = f(Px)
गृहीतके (Assumptions):
- उत्पन्न स्थिर असावे: ग्राहकाच्या उत्पन्नात बदल झाल्यास हा नियम लागू पडत नाही.
- लोकसंख्या स्थिर असावी: लोकसंख्या वाढल्यास किंमत वाढूनही मागणी वाढू शकते.
- पर्यायी वस्तूंच्या किमती स्थिर: पर्यायी वस्तूंच्या किमतीत बदल झाल्यास मागणी बदलू शकते.
- पूरक वस्तूंच्या किमती स्थिर.
- भविष्यातील किमतीचा अंदाज नसावा: जर भविष्यात किंमत वाढणार असेल, तर आज किंमत वाढूनही मागणी वाढते.
- आवडीनिवडी, सवयी स्थिर असाव्यात.
- कररचनेत बदल नसावा.
(ii) मागणीची लवचिकता निर्धारित करणारे घटक स्पष्ट करा.
मागणीची लवचिकता निर्धारित करणारे प्रमुख घटक खालीलप्रमाणे आहेत:
- वस्तूचे स्वरूप: जीवनावश्यक वस्तूंची मागणी अलवचिक असते (उदा. औषधे), तर सुखसोयीच्या/चैनीच्या वस्तूंची मागणी लवचिक असते (उदा. कार).
- पर्यायी वस्तूंची उपलब्धता: ज्या वस्तूंना बाजारात अनेक पर्याय उपलब्ध आहेत (उदा. साबण), त्यांची मागणी जास्त लवचिक असते.
- वस्तूचे अनेक उपयोग: जी वस्तू अनेक गरजा पूर्ण करण्यासाठी वापरली जाते (उदा. वीज, कोळसा), तिची मागणी लवचिक असते.
- व्यसनाधीन वस्तू: सवयीच्या वस्तूंची मागणी सहसा अलवचिक असते (उदा. तंबाखू).
- टिकाऊपणा: टिकाऊ वस्तूंची (उदा. फर्निचर) मागणी लवचिक असते, तर नाशवंत वस्तूंची (उदा. दूध) मागणी अलवचिक असते.
- किंमत पातळी: अत्यंत महाग आणि अत्यंत स्वस्त वस्तूंची मागणी अलवचिक असते.
(iii) भारतातील सार्वजनिक खर्चात वाढ होण्याची कारणे स्पष्ट करा.
भारतात सार्वजनिक खर्चात वाढ होण्याची प्रमुख कारणे:
- शासनाच्या कार्यात वाढ: आधुनिक काळात सरकार केवळ संरक्षणच नाही, तर शिक्षण, आरोग्य आणि आर्थिक विकासाची कार्येही करते, ज्यामुळे खर्च वाढतो.
- लोकसंख्येची वेगाने वाढ: वाढत्या लोकसंख्येच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी सरकारला जास्त खर्च करावा लागतो.
- शहरीकरण: वाढत्या शहरीकरणामुळे पाणी, वीज, रस्ते, स्वच्छता यांसारख्या नागरी सुविधांवर सरकारला मोठा खर्च करावा लागतो.
- संरक्षण खर्च: देशाच्या सुरक्षिततेसाठी आधुनिक शस्त्रास्त्रे आणि सैन्यावर केला जाणारा खर्च सतत वाढत आहे.
- लोकशाही पद्धती: निवडणुका, विधिमंडळे आणि प्रशासकीय यंत्रणेवर होणारा खर्च वाढला आहे.
- भाववाढ: वस्तू आणि सेवांच्या किमती वाढल्यामुळे सरकारी प्रकल्प पूर्ण करण्यासाठी जास्त निधी लागतो.
For more study materials, visit omtexclasses.com and omtex.co.in.