मराठी प्रथम भाषा - ०१ (N 701)
(REVISED COURSE)
एकूण गुण: ८० | वेळ: ३ तास
कृतिपत्रिकेसाठी सूचना :
- सूचनेनुसार आकलनकृती व व्याकरण यांमधील आकृत्या काढाव्यात.
- आकृत्या पेननेच काढाव्यात.
- उपयोजित लेखनातील कृर्तीसाठी (सूचना, निवेदन) आकृतीची आवश्यकता नाही. तसेच या कृती लिहून घेऊ नयेत.
- विभाग-5 उपयोजित लेखन प्र. 5 (अ) (2) सारांशलेखन या घटकासाठी गद्य विभागातील प्र. 1 (इ) अपठित उतारा वाचून त्या उताऱ्याचा सारांश लिहावयाचा आहे.
- स्वच्छता, नीटनेटकेपणा व लेखननियमांनुसार लेखन यांकडे जाणीवपूर्वक लक्ष दयावे.
विभाग-1 : गद्य
फाल्गुन, चैत्र आणि वैशाख हे तीन महिने वसंताच्या पुष्पमुद्रेचे चिन्ह ल्यालेले असे महिने आहेत. एक दुसऱ्यात मिसळला आहे. तरी पण चैत्र हा खरा वसंतात्मा आहे, मधुमास आहे. या ऋतुराजाचे किंवा मधुमासाचे लक्षण ज्ञानेश्वरांनी सुंदर रीतीने वर्णन केले आहे :
जैसे ऋतुपतीचे द्वार। वनश्री निरंतर
वोळगे फळभार लावण्येसी ॥
ऋतुपतीच्या द्वारी वनश्रीचे म्हणजे नवपल्लवांनी गर्द झाकलेल्या फुलांनी डवरून गेलेल्या वृक्षलतांचे दर्शन. हे दर्शन तर फाल्गुनातच घडते. मग मधुमासाचे वैशिष्ट्य कशात आहे ? या महिन्यात ते सारे सौंदर्य तर आहेच; पण फळांचेही रूप दृष्ट लागेलसे असते. फुलांतून, फळांतून मधुरस वाहत असतो.
चैत्रातल्या पालवीचे रूप कुठेही मोठे मनोहर; पण ही पिंपळाची झाडे पाहा, कशी गहिऱ्या गुलाबी पानांच्या रेशमी पताका नाचवत उभी आहेत ती. जुनी पाने गळता गळता नवी येत होती म्हणून शिरीषासारखी ही पालवी पहिल्याने डोळ्यांत भरत नव्हती; पण सारी नवी पाने आल्यावर खरोखरच उन्हात जेव्हा ही भडक गुलाबी पाने चमकतात, तेव्हा जणूकाही सुंदर पुष्पांचे गेंदच या झाडावर फुलले आहेत असे वाटते. इतर झाडांची पालवी फार लहान असल्याने फार हलत नाही; पण या पानांची सारखी सळसळ.
(1) चौकटी पूर्ण करा : 2
- गहिऱ्या गुलाबी पानांच्या रेशमी पताका नाचवत उभी असलेली झाडे -
- मधुमासाचे लक्षण सुंदर रीतीने वर्णन करणारे संत -
- गहिऱ्या गुलाबी पानांच्या रेशमी पताका नाचवत उभी असलेली झाडे - पिंपळाची झाडे
- मधुमासाचे लक्षण सुंदर रीतीने वर्णन करणारे संत - ज्ञानेश्वर
(2) आकृतिबंध पूर्ण करा : 2
वसंताच्या पुष्पमुद्रेचे चिन्ह ल्यालेले महिने
| वसंताच्या पुष्पमुद्रेचे चिन्ह ल्यालेले महिने | ||
|---|---|---|
| फाल्गुन | चैत्र | वैशाख |
(3) स्वमत : चैत्रातल्या पिंपळाच्या नवपालवीच्या रूपाचे सौंदर्य तुमच्या शब्दांत लिहा. 3
वसंत ऋतूमध्ये निसर्ग सौंदर्याने नटलेला असतो. त्यातही चैत्र महिन्यात पिंपळाच्या झाडाला फुटलेली नवीन पालवी अत्यंत मनोहर दिसते. पिंपळाची जुनी पाने गळून नवीन पालवी येते. ही नवीन पालवी गहिऱ्या गुलाबी रंगाची असते. उन्हामध्ये ही भडक गुलाबी पाने एखाद्या रेशमी पताकेप्रमाणे चमकतात आणि वाऱ्यावर डोलतात. हे दृश्य पाहून असे वाटते की, जणू काही सुंदर फुलांचे गेंदच झाडावर फुलले आहेत. ही नवीन कोवळी पाने वाऱ्यावर सळसळत राहतात आणि त्यांचे हे रूप डोळ्यांचे पारणे फेडते.
भारताचे अर्धांग जे स्त्रिया; त्याच अनपढ राहिल्या तर देश अर्धांगवायू झालेल्या व्यक्तीसारखा होईल. एका बाजूला या देशाला आपण 'भारत माता' म्हणतो; सरस्वतीला आपण वाङ्मयाची जननी मानतो आणि दुसरीकडे स्त्री निरक्षर अज्ञानी ठेवतो, हा चीड आणणारा विरोधाभास त्यांना घालवायचा होता. महर्षी धोंडो केशव कर्वे यांनी, जपानच्या धर्तीवर इ. स. 1916 साली भारतातले पहिले महिला विद्यापीठ पाच स्त्रियांना दाखल करून स्थापन केले. आगबोटीने प्रवास करण्याच्या त्या जुन्या जमान्यात, महर्षी कर्त्यांनी जगप्रवास करून स्त्रीशिक्षणाचे माहात्म्य सर्वत्र बिंबवले. जगभर स्त्रीशिक्षणाबद्दल सभा केल्या. स्त्री ही स्वाभिमानी असली पाहिजे, ती शिकली पाहिजे, उच्चविद्याविभूषित होऊन पुरुषांशी स्पर्धा करू शकली पाहिजे, हे त्यांचे स्वप्न होते. त्यांत त्यांना दोन कार्ये करावयाची होती. एका टोकावर, स्त्री साक्षर करणे हे जटिल कार्य व दुसऱ्या टोकावर, तिला पुरुषांच्या बरोबरीने स्पर्धेत उतरवणे हे अटीतटीचे कार्य ! पुरुषप्रधान संस्कृतीत स्त्रियांवरील पारतंत्र्याचे जोखड उखडून टाकावे हे महाकठीण काम होते. गुरुत्वाकर्षणाविरुद्ध पृथ्वीबाहेर पडणाऱ्या रॉकेटसारखीच क्षमता तेथे आवश्यक होती.
रत्नागिरी जिल्ह्यातील खेड तालुक्यातील शेरावली या गावी जन्मलेला हा मुलगा जन्मतःच महर्षी किंवा भारतरत्न म्हणून गणला गेला नाही.
(1) आकृती पूर्ण करा : 2
महर्षी धोंडो केशव कर्वे यांना करावयाची असलेली दोन कार्ये
| जटिल कार्य | अटीतटीचे कार्य |
|---|---|
| स्त्री साक्षर करणे. | तिला पुरुषांच्या बरोबरीने स्पर्धेत उतरवणे. |
(2) नावे लिहा : 2
- महर्षी कर्वे यांचे जन्मगाव -
- वाङ्मयाची जननी -
- महर्षी कर्वे यांचे जन्मगाव - शेरावली
- वाङ्मयाची जननी - सरस्वती
(3) स्वमत : 'स्त्रियांनी शिकणे अत्यंत गरजेचे आहे,' या विधानामागील महर्षी कर्वे यांचा दृष्टिकोन स्पष्ट करा. 3
महर्षी कर्वे यांच्या मते, स्त्रिया या भारतीय समाजाचे अर्धांग आहेत. जर स्त्रियाच अशिक्षित आणि अज्ञानी राहिल्या, तर देशाची प्रगती होणे अशक्य आहे. जसे अर्धांगवायू झालेल्या व्यक्तीला आपले शरीर धडपणे चालवता येत नाही, तसेच स्त्री-शिक्षणाशिवाय देशाची अवस्था होईल. एकीकडे आपण देशाला 'भारत माता' म्हणतो आणि विद्येची देवता 'सरस्वती' मानतो, पण दुसरीकडे स्त्रियांना शिक्षणापासून वंचित ठेवतो. हा विरोधाभास त्यांना मान्य नव्हता. त्यांना वाटत होते की स्त्रीने स्वाभिमानी बनावे, शिक्षण घेऊन पुरुषांच्या बरोबरीने स्पर्धा करावी आणि आपले स्थान निर्माण करावे. यासाठी स्त्री-शिक्षण अत्यंत गरजेचे आहे, हा त्यांचा ठाम दृष्टिकोन होता.
जे केलेच पाहिजे ते करावयाचे राहून जाते. जे नाही केले तरी चालेल ते न चुकता केले जाते. हे सर्वांच्या बाबतीत कधी ना कधी घडून जाते. काही गोष्टी स्वभावानुसार, गरजेनुसार केल्या जातात. तहान लागली की आपण पाणी पितो, भुकेच्या वेळी खातो. थकवा आला की बसतो, पडतो किंवा झोपतो; पण शरीरश्रम किंवा व्यायाम मुद्दाम कधीच करीत नाही. लहानपणी धावणे, पळणे, खेळणे खूप होते. मोठेपणी यातले मागे काही उरत नाही. स्त्रियांना तर त्यांच्या दिनचर्येची चाकोरी सोडून बाजूला सरकता येत नाही. हाल अधिक, पण हालचाल कमी अशी त्यांची स्थिती असते.
आपल्या जीवनातील अनेक दुःखे केवळ शारीरिक हालचालींच्या आणि विशेषतः सर्वांगीण व शिस्तबद्ध व्यायामाच्या अभावातून निर्माण होतात; हे एक साधे सरळ जीवनसत्य माणसांना उमगत नाही.
(1) खालील विधाने बरोबर का चूक ते लिहा : 2
- तहान लागली की आपण सरबत पितो.
- काही गोष्टी स्वभावानुसार, गरजेनुसार केल्या जातात.
- व्यायामाच्या अभावातून जीवनात दुःख निर्माण होते.
- थकवा आला की आपण काम करतो.
- तहान लागली की आपण सरबत पितो. - चूक (उताऱ्यानुसार, आपण पाणी पितो.)
- काही गोष्टी स्वभावानुसार, गरजेनुसार केल्या जातात. - बरोबर
- व्यायामाच्या अभावातून जीवनात दुःख निर्माण होते. - बरोबर
- थकवा आला की आपण काम करतो. - चूक (उताऱ्यानुसार, आपण बसतो, पडतो किंवा झोपतो.)
(2) विधाने पूर्ण करा : 2
- ते न चुकता केले जाते, जे...
- आपण तेव्हा झोपतो, जेव्हा आपल्याला...
- ते न चुकता केले जाते, जे नाही केले तरी चालेल.
- आपण तेव्हा झोपतो, जेव्हा आपल्याला थकवा येतो.
विभाग-2 : पद्य
तापलेल्या उन्हाच्या आडोशाला बसून
खेळते आहे एक मुलगी केव्हाची.
मी पाहत राहते तिला माझ्या घराच्या झरोक्यांतून.
ती मांडीवर घेते बाहुलीला
एका हातानं थोपटत तिला, चढवते आधण भाताचं
भातुकलीच्या इवल्याशा गॅसवर.
बाजूला खेळतो आहे मुलगा हातात चेंडू घेऊन
खूप उंच उडवून चेंडू नेमका झेलतो तो हातात.
मुलगी पाहत राहते कौतुकानं त्याच्याकडे.
अचानक बाजूला ठेवून बाहुलीला ती जवळ जाते त्याच्या.
मुलगा दाखवतो तिला, आपलं कसब पुन्हा एकदा.
मुलगी चेंडू मागते त्याच्याकडे
तेव्हा तो हसून म्हणतो,
'तू भाजी बनव छानपैकी पाल्याची.' ती म्हणते,
'मी दोन्ही करू शकते एकाच वेळी. तू करशील?'
मुलगा देतो चेंडू तिच्या हातात.
उंच उडवलेला चेंडू आभाळाला शिवून
नेमका येऊन पडतो तिच्या ओंजळीत.
मुलगा पाहत राहतो आश्चर्यचकित.
तशी हसून म्हणते ती, 'आता तू.'
मांडी घालून मुलगा बसतो गॅससमोर.
दोन्ही हातांनी थोपटत झोपवतो बाहुलीला प्रथम;
मग शोधतो पातेलं भाजीसाठी......
हळूहळू शिकेल तोही
आपलं कसब दाखवतानाच घर सांभाळणं
तापलेल्या उन्हाच्या आडोशाला बसून.
माझ्या घराच्या झरोक्यातून दिसतं आहे
एक आश्वासक चित्र उद्याच्या जगाचं
जिथं खेळले जातील सारेच खेळ एकत्र.
भातुकलीतून प्रवेशताना वास्तवात
हातात हात असेल दोघांचाही
ज्यावर सहज विसावेल बाहुली आणि चेंडू जोडीनं.
(1) कृती करा : मुलीचा आत्मविश्वास व्यक्त करणाऱ्या कवितेतील दोन ओळी शोधून लिहा. 2
- 'मी दोन्ही करू शकते एकाच वेळी. तू करशील?'
- उंच उडवलेला चेंडू आभाळाला शिवून नेमका येऊन पडतो तिच्या ओंजळीत.
(2) खालील शब्दसमूहांचा तुम्हांला समजलेला अर्थ लिहा : 2
- घराचा झरोका
- भातुकलीचा खेळ
- घराचा झरोका: याचा शब्दशः अर्थ घराची छोटी खिडकी असा होतो. पण कवितेत याचा लाक्षणिक अर्थ 'जीवनाकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन' किंवा 'विचारांची दिशा' असा आहे. कवयित्री या झरोक्यातून केवळ एक दृश्य पाहत नाही, तर भविष्यातील सकारात्मक बदलाचे चित्र पाहत आहे.
- भातुकलीचा खेळ: हा लहान मुला-मुलींचा, विशेषतः मुलींचा आवडता खेळ आहे, ज्यात ती लहान भांडी वापरून खोटा-खोटा संसार मांडतात, स्वयंपाक करतात. हा खेळ म्हणजे कौटुंबिक जबाबदाऱ्यांची एक छोटी प्रतिकृती असते.
(3) खालील काव्यपंक्तींचा सरळ अर्थ तुमच्या शब्दांत लिहा : 2
ती मांडीवर घेते बाहुलीला
एका हातानं थोपटत तिला, चढवते आधण भाताचं.
कवयित्री खिडकीतून पाहते की, एक लहान मुलगी भातुकलीचा खेळ खेळत आहे. ती आपल्या बाहुलीला मांडीवर घेऊन एका हाताने तिला झोपवत आहे आणि त्याच वेळी दुसऱ्या हाताने भात शिजवण्यासाठी पातेल्यात पाणी (आधण) ठेवत आहे. यातून ती एकाच वेळी आईची आणि गृहिणीची भूमिका पार पाडत असल्याचे दिसते. एकाच वेळी दोन कामे करण्याची तिची सहजता यातून व्यक्त होते.
(4) काव्यसौंदर्य : 'माझ्या घराच्या झरोक्यातून दिसतं आहे एक आश्वासक चित्र उद्याच्या जगाचं', या ओळींतील विचारसौंदर्य स्पष्ट करा. 2
विचारसौंदर्य: प्रस्तुत ओळी कवयित्री नीरजा यांच्या 'अशी Hyaa' या कवितेतील असून, यातून स्त्री-पुरुष समानतेच्या आश्वासक भविष्याचे चित्र रेखाटले आहे. कवयित्री जेव्हा आपल्या घराच्या खिडकीतून पाहते, तेव्हा तिला फक्त खेळणारी मुले दिसत नाहीत, तर तिला उद्याचे जग दिसते. हे जग असे आहे जिथे मुलगा आणि मुलगी यांच्या कामांची वाटणी नसेल. मुलगी घर सांभाळण्यासोबतच बाहेरची कामेही सहज करेल आणि मुलगाही तितक्याच सहजतेने घरातील जबाबदाऱ्या स्वीकारेल. 'बाहुली' आणि 'चेंडू' एकत्र विसावणे हे स्त्री-पुरुष एकत्र येऊन सामंजस्याने जबाबदाऱ्या वाटून घेण्याचे प्रतीक आहे. त्यामुळे हे चित्र कवयित्रीला भविष्याबद्दल एक सुंदर आशा आणि विश्वास देणारे वाटते.
| मुद्दे | 'उत्तमलक्षण' | 'आकाशी झेप घे रे' |
|---|---|---|
| (i) प्रस्तुत कवितेचे कवी/कवयित्री | ||
| (ii) कवितेचा विषय | ||
| (iii) कविता आवडण्याची वा न आवडण्याची कारणे |
'उत्तमलक्षण'
| (i) प्रस्तुत कवितेचे कवी | संत रामदास |
| (ii) कवितेचा विषय | आदर्श व्यक्तीने आपल्या जीवनात कोणती लक्षणे किंवा गुण अंगी बाळगावेत आणि कोणत्या गोष्टी टाळाव्यात, याचे मार्गदर्शन करणे हा या कवितेचा विषय आहे. |
| (iii) कविता आवडण्याची कारणे | ही कविता मला खूप आवडते कारण यात संत रामदासांनी आदर्श जीवन जगण्यासाठी अत्यंत सोप्या आणि व्यावहारिक गोष्टी सांगितल्या आहेत. काय करावे (सत्संग, पापद्रव्य टाळणे, सत्यमार्ग) आणि काय करू नये (आळस, परपीडा, चहाडी) हे स्पष्टपणे सांगितले आहे. यातील उपदेश आजही तितकाच समर्पक आहे. यातील भाषा साधी आणि थेट हृदयाला भिडणारी आहे. यामुळे आपले व्यक्तिमत्त्व कसे सुधारावे, याचे उत्तम मार्गदर्शन मिळते. |
'आकाशी झेप घे रे'
| (i) प्रस्तुत कवितेचे कवी | जगदीश खेबुडकर |
| (ii) कवितेचा विषय | पारंपरिक, परावलंबी जीवनशैली सोडून स्वतःच्या सामर्थ्यावर विश्वास ठेवून प्रगतीच्या दिशेने उंच भरारी घ्यावी, हा या कवितेचा मुख्य विषय आहे. स्वावलंबन आणि परिश्रमाचे महत्त्व यात सांगितले आहे. |
| (iii) कविता आवडण्याची कारणे | ही कविता मला खूप आवडते कारण ती अतिशय प्रेरणादायी आहे. 'आकाशी झेप घे रे पाखरा, सोडी सोन्याचा पिंजरा' या ओळी आपल्याला मोह आणि सुरक्षिततेच्या कवचातून बाहेर पडून कष्ट करण्यासाठी प्रोत्साहित करतात. 'घामातून मोती फुलले, श्रमदेव घरी अवतरले' यांसारख्या ओळी श्रमाचे महत्त्व पटवून देतात. या कवितेतील लय आणि शब्दरचना मनाला ऊर्जा देते. जीवनात यशस्वी होण्यासाठी केवळ स्वप्ने न पाहता, त्यासाठी कठोर परिश्रम करण्याची प्रेरणा या कवितेतून मिळते. |
खाली दिलेल्या काव्यपंक्तींचे रसग्रहण करा :
'तू झालास परिस्थितीवर स्वार
आणि घडविलास नवा इतिहास
तू झालास मूक समाजाचा नायक
आणि जागा केलास उभा बहिष्कृत भारत.'
रसग्रहण:
१. आशयसौंदर्य: प्रस्तुत ओळी कवी ज. वि. पवार यांच्या 'तू झालास मूक समाजाचा नायक' या कवितेतील आहेत. या ओळींमध्ये कवीने भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या कार्याचा गौरव केला आहे. डॉ. आंबेडकरांनी अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीवर मात करून केवळ स्वतःचीच प्रगती केली नाही, तर इतिहासाला एक नवी दिशा दिली. ज्या समाजाला आवाज नव्हता, जो बहिष्कृत होता, त्या मूक समाजाचे ते नायक बनले. त्यांनी दीनदलितांच्या मनात आत्मविश्वास आणि जागृती निर्माण करून त्यांना अन्यायाविरुद्ध उभे केले. त्यांच्या या महान कार्याचे वर्णन या ओळींमधून व्यक्त होते.
२. काव्यसौंदर्य: या ओळींमध्ये कवीने अत्यंत प्रभावी आणि ओघवत्या भाषेत डॉ. आंबेडकरांच्या कर्तृत्वाचे वर्णन केले आहे. 'परिस्थितीवर स्वार होणे', 'नवा इतिहास घडवणे', 'मूक समाजाचा नायक होणे' आणि 'बहिष्कृत भारताला जागे करणे' या शब्दप्रयोगांतून बाबासाहेबांच्या कार्याची महानता आणि व्यापकता स्पष्ट होते. या ओळी मुक्तछंदात असल्याने त्यातील विचार थेट आणि प्रभावीपणे वाचकांपर्यंत पोहोचतात. भाषा साधी असली तरी भावना तीव्र आहे, ज्यामुळे वाचकाच्या मनात आदराची भावना निर्माण होते.
३. भाषिक वैशिष्ट्ये: कवितेची भाषा अतिशय सोपी, सरळ आणि थेट आहे. कवीने येथे अलंकारिक भाषेपेक्षा विचारांच्या थेटपणावर भर दिला आहे. 'मूक समाजाचा नायक' हे रूपक डॉ. आंबेडकरांचे नेतृत्वगुण अचूकपणे दर्शवते. शब्दांची निवड अशी आहे की, ती बाबासाहेबांप्रति असलेला आदर आणि त्यांच्या कार्याची भव्यता सहजपणे व्यक्त करते. या ओळी वाचताना एक प्रकारची ऊर्जा आणि प्रेरणा मिळते.
विभाग-3 : स्थूलवाचन
(1) 'माणसे पेरा। माणुसकी उगवेल' या विधानाचा तुम्हांला समजलेला अर्थ 'मनक्या पेरेन लागा' या कवितेच्या आधारे सविस्तर लिहा.
'माणसे पेरा। माणुसकी उगवेल' या विधानाचा अर्थ असा आहे की, आपण समाजात चांगली, सुसंस्कृत आणि मूल्यांची जाण असलेली माणसे घडवली पाहिजेत. जसे शेतकरी शेतात चांगले बी पेरतो तेव्हा त्याला चांगले पीक मिळते, त्याचप्रमाणे जर आपण लोकांच्या मनात प्रेम, आपुलकी, सहानुभूती, प्रामाणिकपणा आणि एकमेकांना मदत करण्याची वृत्ती रुजवली, तर समाजात माणुसकीचे पीक भरभरून येईल.
'मनक्या पेरेन लागा' या अहिराणी कवितेत कवयित्री बहिणाबाई चौधरी यांनी हाच विचार मांडला आहे. त्या म्हणतात की, नुसते रडून किंवा नशिबाला दोष देऊन काहीही साध्य होणार नाही. जर आपल्याला समाजात बदल घडवायचा असेल, तर आपल्याला स्वतःच कष्ट करून 'माणुसकीचे मणी' पेरावे लागतील. याचाच अर्थ, लोकांच्या मनात चांगले विचार, चांगली मूल्ये रुजवावी लागतील. जेव्हा आपण लोकांच्या मनात द्वेषाऐवजी प्रेम, स्वार्थाऐवजी निःस्वार्थ सेवा आणि भेदभावाऐवजी समानता पेरू, तेव्हाच समाजात एकोपा आणि माणुसकी नांदेल. थोडक्यात, सुसंस्कृत माणसे घडवणे हेच माणुसकीचे पीक घेण्यासारखे आहे, हा या विधानाचा अर्थ आहे.
(2) टीप लिहा : जिद्दी लेफ्टनंट स्वाती महाडिक
जिद्दी लेफ्टनंट स्वाती महाडिक:
लेफ्टनंट स्वाती महाडिक या धैर्य, दृढनिश्चय आणि देशाभिमानाचे मूर्तिमंत उदाहरण आहेत. त्यांचे पती कर्नल संतोष महाडिक हे भारतीय लष्करातील एक शूर अधिकारी होते. काश्मीरमध्ये दहशतवाद्यांशी लढताना त्यांना वीरमरण आले. पतीच्या निधनानंतर खचून न जाता, स्वाती महाडिक यांनी एक असाधारण निर्णय घेतला. त्यांनी स्वतः सैन्यात भरती होऊन आपल्या पतीचे देशासेवेचे स्वप्न पूर्ण करण्याचा निश्चय केला.
दोन मुलांची आई असूनही आणि वयाची चाळिशी जवळ आलेली असतानाही, त्यांनी स्टाफ सिलेक्शन कमिशनची (SSC) परीक्षा दिली आणि त्या उत्तीर्ण झाल्या. त्यानंतर त्यांनी चेन्नई येथील ऑफिसर्स ट्रेनिंग ॲकॅडमीमध्ये अत्यंत खडतर असे लष्करी प्रशिक्षण पूर्ण केले. त्यांच्या या जिद्दीमुळे आणि कठोर परिश्रमामुळे वयाच्या ३८ व्या वर्षी त्या भारतीय लष्करात 'लेफ्टनंट' या पदावर रुजू झाल्या.
पतीच्या बलिदानाला आदरांजली वाहण्याचा आणि देशाची सेवा करण्याचा त्यांचा हा मार्ग अत्यंत प्रेरणादायी आहे. स्वाती महाडिक यांनी हे सिद्ध केले आहे की, स्त्री कोणत्याही परिस्थितीत आपले ध्येय साध्य करू शकते. त्या आज अनेक महिलांसाठी आणि तरुणांसाठी एक आदर्श बनल्या आहेत.
(3) खालील मुद्द्यांवर एक परिच्छेद तयार करा. (व्युत्पत्ती कोश)
- निर्मितीचा ठराव
- निर्मितीची जबाबदारी
- कोशाचे प्रकाशन
व्युत्पत्ती कोश:
व्युत्पत्ती कोश म्हणजे शब्दांच्या मुळाचा, त्यांच्या उगमाचा आणि अर्थातील बदलांचा अभ्यास सांगणारा कोश. मराठी भाषेसाठी अशा कोशाची गरज ओळखून, मुंबई येथे १९३८ साली भरलेल्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनात स्वातंत्र्यवीर सावरकरांनी व्युत्पत्ती कोश रचनेचा ठराव मांडला. या ठरावाला उपस्थितांनी एकमताने मंजुरी दिली. या महत्त्वपूर्ण कार्याची जबाबदारी श्री. कृ. पां. कुलकर्णी यांच्यावर सोपवण्यात आली. त्यांनी या कामासाठी स्वतःला पूर्णपणे वाहून घेतले. तब्बल नऊ वर्षांच्या अथक परिश्रमानंतर, श्री. कुलकर्णी यांनी या कोशाचे कार्य पूर्ण केले. अखेरीस, १९४६ साली या 'मराठी व्युत्पत्ती कोशा'चे प्रकाशन झाले आणि मराठी भाषेच्या अभ्यासकांसाठी एक अनमोल ठेवा उपलब्ध झाला. या कोशातून आपल्याला शब्दांचे मूळ, त्यांचा इतिहास आणि इतर भाषांशी असलेले नाते समजते.
विभाग-4 : भाषाभ्यास
(1) समास : योग्य जोड्या लावा : 2
| सामासिक शब्द | समासाचे नाव |
|---|---|
| (i) आईवडील | (iv) इतरेतर द्वंद्व समास |
| (ii) पंचवटी | (iii) द्विगू समास |
| (iii) महाराष्ट्र | (i) कर्मधारय समास |
| (iv) चहापाणी | (ii) समाहार द्वंद्व समास |
(2) शब्दसिद्धी : खालील तक्ता पूर्ण करा : (भरधाव, लाजाळू, गुरुत्व, नाउमेद) 2
| प्रत्ययघटित शब्द | उपसर्गघटित शब्द |
|---|---|
| लाजाळू | भरधाव |
| गुरुत्व | नाउमेद |
(3) वाक्प्रचार : खालीलपैकी कोणत्याही दोन वाक्प्रचारांचा अर्थ सांगून वाक्यांत उपयोग करा : 4
- निष्कासित करणे
- मुग्ध होणे
- पित्त खवळणे
- अचंबित होणे
- निष्कासित करणे
- अर्थ: काढून टाकणे, हद्दपार करणे.
- वाक्य: शाळेचे नियम मोडल्यामुळे मुख्याध्यापकांनी रमेशला शाळेतून निष्कासित केले.
- मुग्ध होणे
- अर्थ: भारावून जाणे, मंत्रमुग्ध होणे.
- वाक्य: लता मंगेशकर यांचे सुमधुर गाणे ऐकून सर्व श्रोते मुग्ध झाले.
- पित्त खवळणे
- अर्थ: खूप संताप येणे, अतिशय राग येणे.
- वाक्य: मुलाने खोटे बोलल्याचे कळताच वडिलांचे पित्त खवळले.
- अचंबित होणे
- अर्थ: आश्चर्यचकित होणे, नवल वाटणे.
- वाक्य: जादूगाराचे अद्भुत खेळ पाहून लहान मुले अचंबित झाली.
(1) शब्दसंपत्ती : 1
- खालील शब्दसमूहासाठी एक शब्द लिहा :
- इतरांना मार्ग दाखवणारा -
- वर्षातून एकदा प्रसिद्ध होणारे -
- इतरांना मार्ग दाखवणारा - मार्गदर्शक
- वर्षातून एकदा प्रसिद्ध होणारे - वार्षिक
(2) खालील शब्दाचे दोन समानार्थी शब्द लिहा : 1
आई -
आई - माता, जननी, माऊली
(3) खालील शब्दांचे वचन ओळखा : 1
- नदी -
- गोट्या -
- नदी - एकवचन
- गोट्या - अनेकवचन
(4) खालील शब्दातील अक्षरांपासून दोन अर्थपूर्ण शब्द तयार करा : 1
दुकानदार [दुकान व दार हे शब्द वगळून]
कान, दान, नकार, रान (कोणतेही दोन)
अचूक शब्द ओळखा (कोणतेही चार शब्द सोडवणे) : 2
- नीर्मीती / निर्मिती / नीर्मिती / निर्मीती
- सुशिक्षित / सुशीक्षीत / सूशिक्षित / सुशिक्षीत
- ऐतीहासीक / ऐतिहासीक / ऐतिहासिक / एतीहासिक
- परिस्थिती / परीस्थीती / परिस्थीती / परीस्थिती
- दिपावली / दीपावलि / दीपावली / दिपावलि
- वीद्यापीठ / विद्यापिठ / वीद्यापिठ / विद्यापीठ
- निर्मिती
- सुशिक्षित
- ऐतिहासिक
- परिस्थिती
- दीपावली
- विद्यापीठ
खालील विरामचिन्हे ओळखून त्यांची नावे लिहा : 1
- ?
- ,
- ? - प्रश्नचिन्ह
- , - स्वल्पविराम
खालील शब्दांना प्रचलित मराठी भाषेतील शब्द लिहा : 1
- Drama
- Book Stall
- Drama - नाटक
- Book Stall - पुस्तकांचे दुकान / पुस्तक विक्री केंद्र
विभाग-5 : उपयोजित लेखन
(1) पत्रलेखन : खालील निवेदन वाचा व त्याखालील कोणतीही एक कृती सोडवा :
अक्षरधारा वाचनालय, चिपळूण
यांच्यातर्फे शालेय विद्यार्थ्यांसाठी भव्य वक्तृत्व स्पर्धा
स्पर्धा: दि. 27 फेब्रुवारी, वेळ - स. 10.00
स्थळ: अक्षरधारा सभागृह, चिपळूण.
पारितोषिक वितरण समारंभ: दुपारी 4.00
संपर्क: ग्रंथपाल, अक्षरधारा वाचनालय
ईमेल: akshardhara28@gmail.com
यश/इरा गुप्ते
वक्तृत्वस्पर्धेत सहभागी होण्यासाठी विनंती करणारे पत्र ग्रंथपालांना लिहा.
--- किंवा ---
तुमच्या मित्राला/मैत्रिणीला वक्तृत्वस्पर्धेत प्रथम क्रमांक मिळाल्याबद्दल अभिनंदन करणारे पत्र लिहा. (ojas08@gmail.com या मेल आयडी वर हे पत्र पाठवा.)
प्रेषक: यश गुप्ते, [तुमचा पत्ता], [तुमचे शहर].
ईमेल: [तुमचा ईमेल आयडी]
प्रति,
मा. ग्रंथपाल,
अक्षरधारा वाचनालय,
चिपळूण.
विषय: वक्तृत्व स्पर्धेत सहभागी होण्यासाठी विनंती.
महोदय,
मी, यश गुप्ते, [तुमच्या शाळेचे नाव] या शाळेत इयत्ता दहावीत शिकत आहे. आपल्या 'अक्षरधारा वाचनालया'तर्फे दिनांक २७ फेब्रुवारी रोजी आयोजित करण्यात आलेल्या शालेय विद्यार्थ्यांसाठीच्या भव्य वक्तृत्व स्पर्धेची माहिती मला मिळाली.
मला वक्तृत्वाची आवड असून, मी यापूर्वी अनेक शालेय आणि आंतरशालेय स्पर्धांमध्ये भाग घेतला आहे. आपल्या वाचनालयाने आयोजित केलेली ही स्पर्धा माझ्यासाठी एक उत्तम संधी आहे. या स्पर्धेत भाग घेऊन मला माझे विचार मांडायला आवडतील.
तरी, कृपया आपण मला या स्पर्धेत सहभागी होण्याची संधी द्यावी, ही नम्र विनंती. मी स्पर्धेचे सर्व नियम पाळीन, याची खात्री देतो.
कळावे,
आपला विश्वासू,
यश गुप्ते
प्रेषक: इरा गुप्ते
ईमेल: [तुमचा ईमेल आयडी]
प्रति,
ओजस
ईमेल: ojas08@gmail.com
विषय: वक्तृत्व स्पर्धेतील प्रथम क्रमांकाबद्दल मनःपूर्वक अभिनंदन!
प्रिय मित्र ओजस,
सप्रेम नमस्कार.
आज सकाळीच वर्तमानपत्रात 'अक्षरधारा वाचनालया'च्या वक्तृत्व स्पर्धेचा निकाल पाहिला आणि तुझा फोटो पाहून खूप आनंद झाला. या स्पर्धेत तू प्रथम क्रमांक पटकावला आहेस, हे वाचून मला खूप अभिमान वाटला. तुझ्या या घवघवीत यशाबद्दल तुझे मनःपूर्वक अभिनंदन!
तुझे वक्तृत्व कौशल्य, विषयावरची पकड आणि आत्मविश्वास नेहमीच वाखाणण्याजोगा असतो. तुझ्या या यशामागे तुझी कठोर मेहनत आहे, हे मी जाणतो. तू हे यश नक्कीच मिळवणार, याची मला खात्री होती.
पुढील वाटचालीस खूप खूप शुभेच्छा! तुझ्याकडून अशाच यशाची अपेक्षा आहे.
पुन्हा एकदा अभिनंदन!
तुझा मित्र,
इरा गुप्ते
विभाग-1 मधील प्रश्न क्र. 1 (इ) मधील अपठित गद्य उताऱ्याचा एक-तृतीयांश सारांश तुमच्या शब्दांत लिहा.
व्यायामाचे महत्त्व
माणूस अनेकदा अनावश्यक कामे करतो, पण आवश्यक गोष्टींकडे दुर्लक्ष करतो. खाणे, पिणे, झोपणे यांसारख्या नैसर्गिक गरजा तो वेळेवर पूर्ण करतो, पण शरीरासाठी अत्यंत आवश्यक असलेला व्यायाम किंवा शारीरिक श्रम तो टाळतो. लहानपणी होणारी शारीरिक हालचाल मोठेपणी थांबते. विशेषतः स्त्रियांच्या बाबतीत हालचाल कमी होते. शारीरिक हालचाली आणि शिस्तबद्ध व्यायामाच्या अभावामुळेच आपल्या जीवनात अनेक दुःखे आणि आजार निर्माण होतात. हे साधे सत्य माणसाला सहजपणे उमगत नाही.
(1) जाहिरातलेखन : योगासन वर्गाची आकर्षक जाहिरात तयार करा.
!! आजच प्रवेश घ्या !!
स्वस्थ जीवन योगासन वर्ग
तणावमुक्त आणि निरोगी जीवनासाठी एक उत्तम संधी!
आमची वैशिष्ट्ये:
- ✅ तज्ज्ञ योग प्रशिक्षकांकडून मार्गदर्शन
- ✅ प्राणायाम, ध्यान आणि आसनांचे शास्त्रशुद्ध प्रशिक्षण
- ✅ महिला आणि पुरुषांसाठी स्वतंत्र बॅचेस
- ✅ शांत आणि प्रसन्न वातावरण
पहिले ५ दिवस मोफत मार्गदर्शन!
पत्ता: 'आनंद योग केंद्र', महात्मा गांधी मार्ग, पुणे.
संपर्क: 9876543210
वेबसाईट: www.omtexclasses.com
(2) बातमीलेखन : 'जनता विद्यालय, महाड' या विद्यालयात नावीन्यपूर्ण पद्धतीने पर्यावरण दिन साजरा करण्यात आला. या समारंभाची बातमी तयार करा.
जनता विद्यालयात 'वृक्षदिंडी' काढून पर्यावरण दिन साजरा
महाड, (आमचा वार्ताहर), दि. ६ जून:
येथील प्रसिद्ध 'जनता विद्यालय, महाड' येथे जागतिक पर्यावरण दिन (५ जून) मोठ्या उत्साहात आणि एका नावीन्यपूर्ण पद्धतीने साजरा करण्यात आला. नेहमीच्या वृक्षारोपणासोबतच यावर्षी शाळेने 'वृक्षदिंडी' या अभिनव उपक्रमाचे आयोजन केले होते.
कार्यक्रमाची सुरुवात सकाळी ९ वाजता प्रसिद्ध पर्यावरण तज्ज्ञ श्री. अविनाश पाटील यांच्या हस्ते झाली. त्यांनी विद्यार्थ्यांना पर्यावरणाचे महत्त्व पटवून दिले. त्यानंतर, विद्यार्थ्यांनी तयार केलेल्या पर्यावरणपूरक घोषणांचे फलक हातात घेऊन आणि डोक्यावर रोपांच्या कुंड्या घेऊन 'वृक्षदिंडी' काढली. ही दिंडी शाळेपासून सुरू होऊन गावातील मुख्य रस्त्यांवरून फिरली. दिंडीच्या माध्यमातून विद्यार्थ्यांनी 'झाडे लावा, झाडे जगवा' हा संदेश दिला.
कार्यक्रमाच्या शेवटी, शाळेच्या मैदानावर विद्यार्थ्यांनी आणलेल्या १०० पेक्षा जास्त रोपांचे मान्यवरांच्या हस्ते रोपण करण्यात आले. या उपक्रमाचे ग्रामस्थांनी मोठ्या प्रमाणात कौतुक केले. मुख्याध्यापक श्री. सावंत यांनी कार्यक्रमाच्या यशस्वीतेबद्दल सर्वांचे आभार मानले.
(3) कथालेखन : खालील अपूर्ण कथा पूर्ण करा :
गिरणीतून दळण आणण्यासाठी आईने केतनला सांगितले होते. त्यासाठी वीस रुपये आईने केतनला दिले होते. केतनने पैसे पँटच्या खिशात ठेवले आणि तो निघाला. वाटेत डोंबाऱ्याचा खेळ सुरू होता म्हणून तो बघायला केतन थोडासा थांबला होता. खेळ पाहण्यात दंग असलेल्या केतनने अचानक खिसा चाचपला आणि...
...आणि त्याच्या काळजात धस्स झाले. खिशात ठेवलेले वीस रुपये तिथे नव्हते! खेळ पाहण्याच्या नादात पैसे कुठेतरी पडले होते. केतन खूप घाबरला. आता आईला काय उत्तर द्यायचे, या विचाराने तो रडू लागला. त्याने आजूबाजूला खूप शोध घेतला, पण पैसे काही सापडले नाहीत. रडत रडतच तो घरी परत आला.
आईने त्याला रडताना पाहिले आणि विचारले, "काय झाले केतन? दळण कुठे आहे?" केतनने घाबरतच घडलेली सर्व हकीकत सांगितली. त्याला वाटले आई आता खूप रागावेल. पण आईने त्याला जवळ घेतले आणि शांतपणे म्हणाली, "बाळा, पैशांपेक्षा तू माझ्यासाठी महत्त्वाचा आहेस. पैसे गेले तरी चालतील, पण तू सुरक्षित घरी आलास हे महत्त्वाचे. पण यातून एक गोष्ट शीक. कोणतीही जबाबदारी सोपवली की, ती पूर्ण केल्याशिवाय दुसऱ्या कामात लक्ष घालू नये. आधी काम, मग विरंगुळा."
आईच्या समजूतदारपणाने केतनला खूप बरे वाटले. त्याने आईची माफी मागितली आणि भविष्यात अशी चूक कधीही करणार नाही, असे वचन दिले.
तात्पर्य: आपली जबाबदारी नेहमी प्राधान्याने पार पाडावी.
(1) प्रसंगलेखन : वरील पारितोषिक वितरण समारंभास तुम्ही तुमच्या लहान भावाचे/बहिणीचे कौतुक करण्यासाठी उपस्थित होता अशी कल्पना करून प्रसंगलेखन करा.
चित्रलीला निकेतन, अहमदनगर
आयोजित - आंतरशालेय चित्रकला स्पर्धा-पारितोषिक वितरण समारंभ
दि. 24 डिसेंबर, वेळ - दु. 4.00
प्रमुख पाहुणे: श्री. अभय नगरकर (प्रसिद्ध चित्रकार)
अविस्मरणीय कौतुक सोहळा
आजचा दिवस माझ्यासाठी खूप खास होता. माझ्या लहान भावाला, साहिलला, 'चित्रलीला निकेतन'ने आयोजित केलेल्या आंतरशालेय चित्रकला स्पर्धेत उत्तेजनार्थ पारितोषिक मिळाले होते आणि आज त्याचा बक्षीस समारंभ होता. मी आणि आई-बाबा खास त्याचे कौतुक पाहण्यासाठी सभागृहात उपस्थित होतो.
सभागृह मुलांनी आणि पालकांनी खचाखच भरले होते. प्रसिद्ध चित्रकार श्री. अभय नगरकर प्रमुख पाहुणे म्हणून आले होते. त्यांचे भाषण खूप प्रेरणादायी होते. अखेर तो क्षण आला, ज्याची आम्ही वाट पाहत होतो. सूत्रसंचालकांनी साहिलचे नाव पुकारले. साहिल थोडा घाबरतच मंचावर गेला. श्री. नगरकर यांच्या हस्ते त्याला प्रमाणपत्र आणि एक सुंदर ट्रॉफी मिळाली. त्या क्षणी टाळ्यांच्या कडकडाटाने संपूर्ण सभागृह दणाणून गेले. साहिलच्या चेहऱ्यावरचा आनंद आणि अभिमान पाहून माझे डोळे भरून आले. मंचावरून खाली येताच मी त्याला घट्ट मिठी मारली. एका मोठ्या चित्रकाराच्या हस्ते माझ्या लहान भावाला मिळालेला तो सन्मान माझ्यासाठी खूपच अविस्मरणीय होता. तो क्षण मी कधीच विसरू शकणार नाही.
(2) आत्मकथन : दिलेल्या मुद्द्यांच्या आधारे चौकटीतील घटकाचे आत्मकथन लिहा.
(घटक: नदी, मुद्दे: भावना, उपयुक्तता/महत्त्व, आजची स्थिती, कार्य, खंत)
नदीचे मनोगत
मी नदी... अविरतपणे वाहणारी जीवनदायिनी! पर्वताच्या कुशीत जन्म घेऊन सागराला मिळेपर्यंतचा माझा प्रवास म्हणजे इतरांना जीवन देण्याचा एक उत्सव असतो. माझा जन्म होतो तेव्हा मी खळखळत, नाचत-बागडत पुढे धावते. माझ्या किनाऱ्यावर अनेक संस्कृती जन्म घेतात, वाढतात. मी माणसांची, पशुपक्ष्यांची तहान भागवते. माझ्या पाण्यावर शेती फुलते, ज्यामुळे तुम्हाला अन्न मिळते. माझ्यामुळेच तुमच्या जीवनात सुबत्ता येते. ही माझी उपयुक्तता आणि हेच माझे कार्य.
पण आज माझी स्थिती पाहून मला खूप दुःख होते. ज्या माणसाला मी जीवन दिले, त्याच माणसाने मला प्रदूषित केले आहे. कारखान्यांचे विषारी पाणी, शहरांमधील सांडपाणी, कचरा, प्लास्टिक हे सर्व माझ्या पोटात ढकलले जाते. एकेकाळी अमृत असलेले माझे पाणी आज विष बनले आहे. माझा श्वास कोंडतो आहे, माझ्यावर अवलंबून असलेले जलचर मरत आहेत. माझी खंत हीच आहे की, ज्याने मला 'आई' म्हटले, 'माता' म्हटले, त्याच माझ्या मुलांनी माझी ही अवस्था केली आहे.
माझी फक्त एकच भावना आहे, एकच इच्छा आहे... मला पुन्हा माझे स्वच्छ, निर्मळ रूप द्या. मला पुन्हा जीवनदायिनी बनू द्या. मला वाचवा... कारण जर मी संपले, तर तुमचे जीवनही संकटात येईल.
(3) वैचारिक : 'प्रदूषण-समस्या व उपाय' या विषयावर तुमचे विचार लिहा.
प्रदूषण: समस्या आणि उपाय
आजच्या आधुनिक युगात मानवाने विज्ञानाच्या जोरावर प्रचंड प्रगती केली आहे. पण या प्रगतीची एक मोठी किंमत आपल्याला 'प्रदूषण' या समस्येच्या रूपात चुकवावी लागत आहे. प्रदूषण म्हणजे हवा, पाणी आणि जमीन यांसारख्या नैसर्गिक घटकांमध्ये हानिकारक पदार्थांचे मिश्रण होणे. आज ही समस्या इतकी गंभीर झाली आहे की, ती संपूर्ण मानवजातीच्या अस्तित्वासाठी एक धोका बनली आहे.
वाढती लोकसंख्या, औद्योगिकीकरण, शहरीकरण आणि नैसर्गिक संसाधनांचा अमर्याद वापर ही प्रदूषणाची मुख्य कारणे आहेत. कारखान्यांमधून आणि वाहनांमधून निघणारा धूर हवेला विषारी बनवत आहे, ज्यामुळे श्वसनाचे आजार वाढत आहेत. शहरातील सांडपाणी आणि कारखान्यांमधील रासायनिक कचरा थेट नद्यांमध्ये सोडल्यामुळे जल प्रदूषण होत आहे. प्लास्टिक आणि रासायनिक खतांच्या अतिवापराने जमिनीची सुपीकता नष्ट होत आहे. ध्वनी प्रदूषणामुळे मानसिक ताण आणि बहिरेपणा यांसारख्या समस्या वाढत आहेत.
या गंभीर समस्येवर वेळीच उपाययोजना करणे अत्यंत आवश्यक आहे. सरकारने प्रदूषणाबाबत कठोर कायदे करून त्यांची प्रभावी अंमलबजावणी केली पाहिजे. पण केवळ सरकारवर अवलंबून न राहता, प्रत्येक नागरिकाने आपली जबाबदारी ओळखली पाहिजे. आपण जास्तीत जास्त झाडे लावली पाहिजेत. सार्वजनिक वाहतुकीचा वापर करणे, प्लास्टिकचा वापर टाळणे, कचऱ्याची योग्य विल्हेवाट लावणे आणि नैसर्गिक संसाधनांचा जपून वापर करणे यांसारख्या छोट्या-छोट्या गोष्टींमधून आपण मोठा बदल घडवू शकतो.
थोडक्यात, प्रदूषण ही एक जागतिक समस्या असून, त्यावर मात करण्यासाठी सामूहिक प्रयत्नांची गरज आहे. जर आपण आज जागे झालो नाही, तर भविष्यातील पिढीला आपण एक प्रदूषित आणि आजारी जग भेट देऊ, यात शंका नाही.