बोर्ड कृतिपत्रिका: जून 2025
मराठी युवकभारती
कृती १. (अ) खालील उताऱ्याच्या आधारे सूचनेनुसार कृती करा :
(१) आनंद अनुभवण्याची निमित्तं - (२)
- यश मिळणं (Getting success)
- वैभव मिळणं (Getting wealth/glory)
(२) विधाने पूर्ण करा - (२)
(य) आई-वडील खंतावतात, जेव्हा ....................
(र) आपण आनंदाला पारखे होतो, जेव्हा ....................
(३) स्वमत अभिव्यक्ती - (४)
'एखाद्या ध्येयानं, स्वप्नानं झपाटून जाणं आणि त्याच्या पूर्ततेसाठी झटून प्रयत्न करणं हेच माणसाचं जगणं आहे,' या विधानाचा तुम्हांला कळलेला अर्थ स्पष्ट करा.
किंवा
खरा टिकाऊ आनंद मिळविण्यासाठी करावे लागणारे प्रयत्न तुमच्या शब्दांत लिहा.
अर्थ: मानवी जीवन हे केवळ श्वास घेणे नव्हे, तर एका निश्चित ध्येयाने प्रेरित होऊन जगणे आहे. प्रस्तुत विधानातून लेखकाने संघर्षाचे आणि प्रयत्नांचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे.
जेव्हा माणूस एखादे स्वप्न पाहतो आणि ते पूर्ण करण्यासाठी रात्रंदिवस मेहनत करतो, तेव्हा त्याच्या जगण्याला एक दिशा मिळते. केवळ भौतिक सुखे किंवा पैसा मिळवणे म्हणजे जगणे नव्हे. ध्येयाने झपाटून काम करण्यात जी नशा असते, तीच खऱ्या आयुष्याची ओळख आहे. प्रयत्नांच्या प्रवासात अनेक अडचणी येतात, पण त्यांवर मात करण्यातच खरा आनंद असतो. पूर्ण झालेले स्वप्न जे समाधान देते, तेच माणसाच्या अस्तित्वाचे सार्थक करते. थोडक्यात, निष्क्रिय आयुष्य जगण्यापेक्षा ध्येयासाठी केलेले अखंड प्रयत्न म्हणजे खरे 'जगणं' होय.
(आ) खालील उताऱ्याच्या आधारे सूचनेनुसार कृती करा :
(१) लेखकाच्या मते व्यंगचित्राच्या भाषेची वैशिष्ट्ये - (२)
- ती नि:शब्द भाषा आहे (It is a wordless language).
- ती एक प्रभावी भाषा आहे (It is an effective language).
(२) फरक लिहा : (२)
| (य) आईचं नातं | सगळ्या जगातलं एकमेव खरं आणि सुंदर नातं आहे. |
| (र) बाकीची नाती | ही जोडलेली असतात. |
(३) स्वमत अभिव्यक्ती - (४)
'आई हे नातं मी कितीही शब्द वापरले तरी या चित्रासारखं मला व्यक्त करता येणार नाही.' या विधानाबाबत तुमचे मत लिहा.
किंवा
'व्यंगचित्रांचे प्रभावीपण' तुमच्या शब्दांत व्यक्त करा.
व्यंगचित्र हे कमीत कमी रेषांतून खूप मोठा आशय व्यक्त करणारे माध्यम आहे. लेखकाने वर्णन केलेल्या चित्रात एका दुष्काळग्रस्त, पान नसलेल्या झाडावरच्या घरट्यात एक पक्षीण (आई) आपल्या पिल्लांसाठी आकाशातल्या ढगालाच चोचीने ओढून आणते आहे, अशी कल्पना मांडली आहे.
आईची ममता, आपल्या मुलांसाठी काहीही करण्याची तिची तयारी आणि तिचे वात्सल्य हे शब्दांत मांडणे कठीण असते. शब्द मर्यादित असतात, पण चित्र भावना थेट काळजापर्यंत पोहोचवते. त्या चित्रातील 'पावसाचा ढग ओढून आणणारी आई' ही संकल्पनाच इतकी ताकदवान आहे की, त्यासाठी हजारो शब्दही अपुरे पडतील. आईचे प्रेम हे विश्वातील सर्वात नैसर्गिक आणि उत्कट सत्य आहे, जे त्या नि:शब्द चित्रातून लेखकाला शब्दांपेक्षा अधिक प्रभावीपणे जाणवले. म्हणून लेखकाचे हे मत मला पटते.
(इ) खालील उताऱ्याच्या आधारे सूचनेनुसार कृती करा :
(१) आकाशाचे कोणतेही दोन गुण लिहा. (२)
- अलिप्त (Detached)
- नि:संग (Unattached) / मोकळे (Open) / उदार (Generous/Vast)
(२) नि:स्वार्थ मनुष्यच आकाशाप्रमाणे असू शकतो. (२)
कारण ....................
कृती २. (अ) खालील कवितेच्या आधारे सूचनेनुसार कृती करा :
(१) समुद्राची संचार स्थाने - (२)
- गगनचुंबी इमारतींच्या गजांआड (Behind the bars of skyscrapers).
- स्टेशनवरच्या बाकावर (On the bench at the station).
- शहरातल्या रस्त्यांवरून, वस्त्यांमधून (On city streets and slums).
(२) समुद्राने केलेल्या दोन मानवी क्रिया - (२)
- हताशपणे पाहत असतो (Looking helplessly).
- हातावर डोकं ठेवून अर्ध्या मिटल्या डोळ्यांनी बसतो (Sitting with head on hands with half-closed eyes).
- खिन्न हसतो (Laughs sadly).
(३) अभिव्यक्ती : 'समुद्र कोंडून पडलाय' या शीर्षकाचा अर्थ तुमच्या शब्दांत लिहा. (४)
'समुद्र कोंडून पडलाय' हे शीर्षक महानगरीय जीवनातील घुसमट आणि मर्यादित होत चाललेले जीवन व्यक्त करते. समुद्र हा विशालतेचे, मुक्ततेचे आणि अथांगतेचे प्रतीक आहे. पण शहरात वाढलेल्या गगनचुंबी इमारतींमुळे समुद्राची ही विशालता झाकोळली गेली आहे.
येथे 'समुद्र' हे केवळ पाण्याचा साठा नसून ते एक रूपक आहे. ते शहरातील माणसाच्या मनाचे प्रतीक आहे. शहराच्या धावपळीत, अरुंद फ्लॅट संस्कृतीत माणसाचे मन कोंडले गेले आहे. त्याचे बालपण, तारुण्य आणि वार्धक्य सर्व काही या काँक्रीटच्या जंगलात अडकून पडले आहे. निसर्गावर झालेला मानवी अतिक्रमण आणि त्यामुळे हरवलेले नैसर्गिक स्वातंत्र्य, या शीर्षकातून अत्यंत प्रभावीपणे व्यक्त होते. म्हणून हे शीर्षक अत्यंत समर्पक आहे.
(आ) खालील ओळींचा अर्थ लिहा :
'रडू नकोस खुळे, ऊठ ! आणि डोळ्यातले हे आसू
सोडून दे शेजारच्या तळ्यात
नि घेऊन ये हातात
नुकतीच उमललेली शुभ्र कमळाची प्रसन्न फुले'
प्रस्तुत ओळींमध्ये कवी नैराश्यातून बाहेर पडून नवनिर्मितीकडे जाण्याचा संदेश देत आहेत. कवी म्हणतात, "हे वेड्या मना, तू रडत बसू नकोस. तुझ्या डोळ्यांत जे दुःखाचे अश्रू आहेत, ते तू साठवून ठेवू नकोस. ते अश्रू शेजारच्या तळ्यात सोडून दे, म्हणजेच तुझे दुःख निसर्गाच्या स्वाधीन कर आणि मन मोकळे कर."
पुढे कवी म्हणतात की, केवळ रडणे थांबवू नको, तर सकारात्मक दृष्टीने बघ. त्या तळ्यातून नुकतीच उमललेली, ताजी आणि पवित्र अशी शुभ्र कमळाची फुले हातात घेऊन ये. याचा अर्थ असा की, दुःखाचा त्याग करून सुखाचा, आनंदाचा आणि सौंदर्याचा शोध घे. जीवनातील नैराश्य झटकून प्रसन्नतेने नवीन सुरुवात कर.
(इ) खालीलपैकी कोणतीही एक कृती सोडवा : (४)
काव्य सौंदर्य :
कणस भरू दे जिवस दुधाने
देठ फुलांचा अरळ मधाने
कंठ खगांचा मधु गानाने
आणीत शहरा तुणपर्णा
वरील ओळींतील भावसौंदर्य स्पष्ट करा.
किंवा
रसग्रहण :
फुलं सोन्याची, झेंडू तोडते बाई
तोडते...
घरादाराला, तोरण बांधते
बाई बांधते...
वरील काव्यपंक्तींचे रसग्रहण करा.
१. आशयसौंदर्य: 'रोज मातीत' या कवितेत कवयित्री कल्पना दुधाळ यांनी शेतात राबणाऱ्या कष्टकरी महिलेचे हृदयद्रावक चित्रण केले आहे. ती स्त्री संसार फुलवण्यासाठी स्वतःचे अस्तित्व पणाला लावते. दसऱ्याच्या सणाला झेंडूची फुले तोडून तोरण बांधण्याचे प्रसन्न चित्र येथे रेखाटले आहे.
२. काव्यसौंदर्य: प्रस्तुत ओळींमध्ये सण-उत्सवाच्या तयारीचे वर्णन आहे. 'फुलं सोन्याची' असे म्हणताना झेंडूच्या फुलांचे महत्त्व आणि पावित्र्य अधोरेखित केले आहे. ती बाई केवळ फुले तोडत नाही, तर घरादाराला तोरण बांधून मांगल्याचे वातावरण निर्माण करते. तिचे हे कष्ट तिच्या कुटुंबासाठी आहेत, ज्यात तिचा त्याग आणि प्रेम दिसून येते.
३. भाषिक वैशिष्ट्ये: ही कविता लोकगीताच्या लयीत आहे. 'तोडते बाई तोडते', 'बांधते बाई बांधते' यांसारख्या पुनरावृत्तीमुळे कवितेला एक वेगळा नाद आणि ठेका प्राप्त झाला आहे. भाषा साधी, गावरान आणि हृदयाला भिडणारी आहे. कष्टकरी स्त्रीच्या मनातील भावना अत्यंत सहजपणे यात व्यक्त झाल्या आहेत.
कृती ३. खालील उताऱ्याच्या आधारे सूचनेनुसार कृती करा :
(अ) (१) एका वाक्यात उत्तरे लिहा : (२)
(य) अधिकाधिक लोकांना आकर्षित करणारी कथाकथनाची लोकप्रिय माध्यमे लिहा.
(र) कथावाचनाला इतर कलांची जोड दिल्यास श्रोत्यांवर होणारा परिणाम लिहा.
(२) कथाकथनाचे तंत्र अवगत करून घेण्यासाठी आवश्यक असणारे घटक लिहा. (२)
- कथेचे मूकवाचन व प्रकटवाचन करण्याचा सराव.
- विविध कथा लेखकांची/लेखिकांची लेखनशैली समजून घेणे.
- भाषेची जाण व शब्दोच्चार स्पष्ट असणे.
- सादरीकरण कौशल्य (Presentation Skills).
(आ) खालीलपैकी कोणतीही दोन कृती सोडवा : (६)
(१) 'शोध' कथेच्या नायिकेचे स्वभावचित्र तुमच्या शब्दांत रेखाटा.
उत्तर: 'शोध' कथेची नायिका 'अनु' ही एक स्वतंत्र विचारांची, जिद्दी आणि संवेदनशील मुलगी आहे. ती स्वतःच्या तत्त्वांवर जगणारी आहे. पाच वर्षे स्वतःचे आयुष्य समजून घेण्यासाठी तिने नर्सरीमध्ये काम करण्याचा निर्णय घेतला होता. ती पैशापेक्षा माणुसकीला जास्त महत्त्व देते. कथेतील तिची १ रुपयाची नोट शोधण्याची धडपड वरकरणी वेडेपणाची वाटली तरी, त्यामागे एका गरीब टॅक्सीवाल्याच्या मुलीचे भविष्य आणि एका रुग्णाचे प्राण वाचवण्याची भावना होती. ती भावनिक असली तरी कृतीशील आहे. तिचे हे वागणे तिला इतर सामान्य मुलींपेक्षा वेगळे ठरवते.
(२) 'गढी' या कथेतील गावातल्या उचापती करणाऱ्या लोकांबद्दल तुमचे मत लिहा.
उत्तर: 'गढी' कथेतील गावातले लोक हे संकुचित वृत्तीचे आणि बदलाला विरोध करणारे आहेत. बापू गुरुजींसारखा निस्वार्थी माणूस गावाच्या विकासासाठी झटत असताना, हे लोक त्यांना साथ देण्याऐवजी त्यांच्यात अडथळे आणतात. त्यांची वृत्ती परसवेची (इतरांच्या दुःखात आनंद मानणारी) आहे. ते जुन्या सरंजामी मानसिकतेत अडकलेले आहेत. शाळा बंद पाडणे, चांगल्या कामात खोडा घालणे हेच त्यांचे काम आहे. अशा उचापती करणाऱ्या लोकांमुळेच गावाचा विकास खुंटतो आणि बापू गुरुजींसारख्या समाजसुधारकांची उपेक्षा होते.
कृती ४. (अ) खालीलपैकी कोणत्याही दोन कृती सोडवा : (४)
(२) माहितीपत्रकाच्या रचनेची दोन वैशिष्ट्ये सांगा.
उत्तर:
- माहितीला प्राधान्य: माहितीपत्रकात ग्राहकाला हवी ती माहिती नेमकेपणाने आणि वस्तुनिष्ठपणे दिलेली असावी.
- आकर्षक मांडणी: माहितीपत्रक हे दिसताक्षणी वाचकाला आकर्षित करणारे असावे. त्यासाठी कागदाचा दर्जा, रंगसंगती आणि अक्षरांची ठेवण सुबक असावी.
(३) अहवाल लेखन करताना लक्षात घ्यावयाच्या दोन बाबी स्पष्ट करा.
उत्तर:
- वस्तुनिष्ठता: अहवाल हा घडलेल्या घटनेचे सत्य कथन असतो, त्यामुळे त्यात काल्पनिक गोष्टींना स्थान नसावे.
- विश्वासार्हता: अहवालातील माहिती तारखा, नावे आणि पदांसह अचूक असावी, जेणेकरून वाचकाचा त्यावर विश्वास बसेल.
(आ) खालीलपैकी कोणत्याही दोन कृती सोडवा : (१०)
(१) 'मुलाखतीची पूर्वतयारी' या विषयावर खालील मुद्द्यांच्या आधारे माहिती लिहा.
- मुलाखत म्हणजे: संवाद साधून एखाद्या व्यक्तीच्या कार्याचा, व्यक्तिमत्त्वाचा आणि विचारांचा घेतलेला वेध म्हणजे मुलाखत.
- मुलाखतीचा पाया: ज्या व्यक्तीची मुलाखत घ्यायची आहे, त्या व्यक्तीबद्दलची (मुलाखतदात्याची) संपूर्ण माहिती गोळा करणे.
- ज्यांची मुलाखत घ्यायची त्यांच्या बद्दलची माहिती: त्यांचे पूर्ण नाव, कार्यक्षेत्र, यश, पुरस्कार, सध्याचे कार्य इत्यादी बाबींची नोंद करणे आवश्यक असते.
- मुलाखतीचे उद्दिष्ट: मुलाखत का घ्यायची आहे? श्रोत्यांना काय सांगायचे आहे? हे आधीच ठरवणे म्हणजे उद्दिष्ट निश्चित करणे.
- मुलाखतीचे माध्यम: मुलाखत वृत्तपत्रासाठी (लिखित), रेडिओसाठी (श्राव्य) की टीव्हीसाठी (दृक-श्राव्य) आहे, यानुसार प्रश्नांचे स्वरूप ठरवावे लागते.
(२) खालील मुद्द्यांच्या आधारे माहितीपत्रकाच्या रचनेची वैशिष्ट्ये लिहा.
- माहितीला प्राधान्य: माहितीपत्रक हे माहिती देणारे असावे, जाहिरातबाजी करणारे नसावे.
- उपयुक्तता: ग्राहकाच्या दैनंदिन जीवनातील समस्या सोडवण्यासाठी ते उत्पादन कसे उपयुक्त आहे, हे पटवून द्यावे.
- इतरांपेक्षा वेगळेपण: आपले उत्पादन बाजारातील इतर उत्पादनांपेक्षा वेगळे आणि सरस कसे आहे, हे नमूद करावे.
- आकर्षक मांडणी: पानांची मांडणी, चित्रे आणि मजकूर यांचा समतोल असावा.
- भाषाशैली: भाषा सोपी, प्रवाही आणि ग्राहकाच्या मनाला भिडणारी असावी.
कृती ५. (अ) सूचनेनुसार कृती करा : (१०)
(१) (य) योग्य पर्याय निवडा : (१)
माणसं स्वत:चा छंद कसा विसरू शकतात ?
या वाक्याचे विधानार्थी वाक्य ओळखा :
(र) सूचनेप्रमाणे सोडवा : (१)
परशाने प्रश्न नम्रपणे विचारला नव्हता. (होकारार्थी करा.)
(२) (य) योग्य पर्याय निवडा. (१)
'नवरात्र' या सामासिक शब्दातील समास ओळखून लिहा.
(स्पष्टीकरण: नवरात्रींचा समूह - पहिले पद संख्यावाचक)
(र) 'यथोचित' या सामासिक शब्दातील समासाचे नाव लिहा. (१)
(३) (य) योग्य पर्याय निवडा. (१)
'मी खिडकी हलकेच उघडली.' या वाक्यातील प्रयोग ओळखून लिहा :
(स्पष्टीकरण: कर्माला (खिडकी) प्रत्यय नाही आणि क्रियापद कर्माप्रमाणे बदलते.)
(र) 'भावे प्रयोग' असलेले वाक्य शोधून लिहा : (१)
(४) (य) योग्य पर्याय निवडा : (१)
'आहे ताजमहाल एक जगती
तो तोच त्याच्यापरी'
वरील काव्यपंक्तीतील अलंकार ओळखून लिहा.
(र) 'न हे नयन, पाकळ्या उमलल्या सरोजांतील।' या पदयपंक्तीतील उपमेय ओळखा : (१)
(५) (य) 'गळा कापणे' या वाक्प्रचाराचा अर्थ खालील पर्यायांतून ओळखून लिहा : (१)
(र) 'गळा कापणे' या वाक्प्रचाराचा वाक्यात उपयोग करा. (१)
(आ) खालीलपैकी कोणत्याही एका विषयावर सुमारे २०० ते २५० शब्दांत निबंध लिहा : (१०)
(१) संगणक साक्षरता : काळाची गरज
(२) शेतकऱ्याचे मनोगत
(३) परीक्षा नसत्या तर ........
(४) माझा आवडता साहित्यिक
(५) मी पाहिलेला अपघात
"काळ्या मातीत मातीत, तिफन चालते..."
या ओळी ऐकल्या की माझा ऊर भरून येतो. होय, मी शेतकरी बोलतोय! जगाचा पोशिंदा, अन्नदाता, बळीराजा... मला किती तरी नावं तुम्ही दिली आहेत. पण मित्रांनो, ही नावं ऐकायला जेवढी गोड वाटतात, तेवढंच माझं आयुष्य खडतर आहे.
माझा दिवस पहाटे कोंबडा आरवण्याआधीच सुरू होतो. ऊन, वारा, पाऊस याची पर्वा न करता मी शेतात राबतो. जेव्हा आकाशात काळे ढग जमा होतात, तेव्हा माझ्या डोळ्यांत आशेची चमक येते. पाऊस पडला की मी आनंदाने नाचतो, पेरणी करतो. पण कधी कधी हाच निसर्ग कोपतो. कधी दुष्काळ पडतो, तर कधी अतिवृष्टी होऊन हातातोंशी आलेलं पीक डोळ्यादेखत वाहून जातं. त्या वेळी काळजात जे दुःख होतं, ते शब्दात सांगता येणार नाही.
मी पिकवलेल्या धान्यावर जग जगते, पण अनेकदा माझ्याच घरात अन्नाची भ्रांत असते. कर्ज काढून बी-बियाणं आणतो, पण पिकाला हमीभाव मिळत नाही. बाजारात गेल्यावर माझ्या मालाला मातीमोल भाव मिळतो आणि शहरात मात्र तोच माल सोन्याच्या भावाने विकला जातो. मध्यस्थांच्या साखळीत मी मात्र भरडला जातो.
तरीही मी हार मानत नाही. कारण शेती हा माझा केवळ व्यवसाय नाही, तर तो माझा धर्म आहे, माझा श्वास आहे. काळ्या आईची सेवा करण्यात मला समाधान मिळतं. मला फक्त तुमच्याकडून सहानुभूती नको, तर सन्मान हवा आहे. माझ्या मालाला योग्य दाम आणि माझ्या कष्टाला प्रतिष्ठा मिळाली, तरच खऱ्या अर्थाने 'जय जवान, जय किसान' ही घोषणा सार्थ ठरेल. मी आज संकटात असलो तरी उद्या पुन्हा जोमाने उभा राहीन, कारण मी जगाला अन्न देणारा बाप आहे, मी शेतकरी आहे!